Fot. archiwum Andrzej Słowik przemawia na Walnym Zebraniu Delegatów MKZ Solidarności Ziemi Łódzkiej.
Pierwsze wolne wybory w Polsce powojennej to wybory samorządowe z 27 maja 1990 roku. Dziesięć lat wcześniej drogę do wolności otworzył ruch społeczny i związek zawodowy Solidarność. Dokumenty I Zjazdu Solidarności stanowią wielki dorobek samorządowy.
Polski samorząd miał długą przerwę powojenną, choć ta międzywojenna też nie była usłana różami. Podzielona zaborami administracja doznawała różnych wpływów okupantów, różnych tradycji. Jednak ta lokalna, kulturowo łącząca wspólnoty lokalne, czy regionalne, była także czynnikiem scalającym i przechowującym podstawy państwowe właśnie pozbawionego własnego państwa terytorium.
Różnorodność samorządowa II Rzeczpospolitej nie była wolna od konfliktów, a licznie ustanawiani komisarze rządowi stawali się wówczas tego wyrazem. Jednak Stefan Starzyński, jako pięcioletni komisaryczny prezydent Warszawy, kojarzy się z wielkim dorobkiem i uznaniem.
Polska powojenna, zależna od systemu sowieckiego - nawet w modelu terenowych organów administracji państwowej (toap-ów) świadomościowo przechowywała tradycje gminne (gromadzkie), powiatowe, regionalne (wojewódzkie).
Pierwsze wolne wybory w Polsce powojennej to wybory samorządowe z 27 maja 1990 roku.(1) Drogę do wolności otworzył ruch społeczny i związek zawodowy SOLIDARNOŚĆ dziesięć lat wcześniej. Na samorząd Związek Solidarność spoglądał przez wewnętrzne praktyki, idealistyczny stosunek do samorządu pracowniczego - o lewicowej proweniencji - który miał stanowić remedium na gospodarcze problemy.
Jednak w dorobku Solidarności znajdują się zapisy programowe, które łączą na gruncie realizmu rynkowego zmiany gospodarcze i instytucjonalne (samorządowo-ustrojowe).
Dokumenty I Zjazdu Solidarności są wielkim dorobkiem samorządowym, na który nie zwracano uwagi ze względu na ich małą dostępność.(2) Podjąłem to przy okazji 20-ecia odzyskania wolności w 1989 roku, wskazując na łódzki wkład w to dzieło. (3)
Grzegorz Palka, pierwszy prezydent Łodzi w odrodzonym samorządzie 1990 roku, był autorem (wraz z prof. Stefanem Kurowskim) propozycji projektu pierwszej prawdziwie rynkowej reformy gospodarczej zawartej w Aneksie do Uchwały Programowej I Zjazdu w 1981 roku.(4) (Warto podkreślić, że wtedy jeszcze Leszek Balcerowicz na krajowych konferencjach programowych w Łodzi chciał reformować socjalizm.) Zabezpieczenie instytucjonalne tego Programu Ekonomicznego miało być właśnie poprzez wolne samorządy (gospodarcze i terytorialne) oraz referendum ogólnonarodowe jako procedurę rozstrzygania sporów.
Sformułowany był postulat mówiący o potrzebie wyłonienia jakiejś reprezentacji samorządu na szczeblu krajowym (choć odwoływał się do różnego rodzaju samorządu).
Poprzez uznanie aktywności Grzegorza Palki w tym zakresie, powierzono mu w Prezydium Komisji Krajowej Związku odpowiedzialność za negocjacje z rządem w kwestii reformy gospodarczej.
Reformatorskie zamierzenia Palki i jego współpracowników owocowały w samorządzie już po odzyskaniu wolności. Stał się patronem jednej z najważniejszych nagród samorządowych, określanej samorządowymi Oskarami.
Uchwała Programowa I Zjazdu posługuje się terminem SAMORZĄDNA RZECZPOSPOLITA autorstwa głównego eksperta programowego Związku prof. Bronisława Geremka. Jednak jego wyeksponowanie i uczynienie tytułem VI części to zasługa Jana Waszkiewicza (późniejszego pierwszego marszałka województwa dolnośląskiego), delegata z Dolnego Śląska, koordynatora jednej z czterech sekcji tematycznych przygotowujących Program w ramach Komisji Uchwał i Wniosków Zjazdu.
Co ciekawe, formalnie w oficjalnym dokumencie nie wymienia się w składzie tej Komisji ani Bronisława Geremka, ani Jana Waszkiewicza, ani Andrzeja Porawskiego (od 1990 roku dyrektora Biura Związku Miast Polskich), mających istotny wkład w zapisy samorządowe Programu Solidarności. Wczytując się w te zapisy, przekonujemy się, że jest to cała samorządowa konstytucja nieuświadamiana przez działaczy związkowych.(5)
Według relacji Jana Waszkiewicza to, co znalazło się w tej części, jest dziełem zespołu, którym kierował Andrzej Porawski. Z kolei według relacji Andrzeja Porawskiego jest to wkład prof. Geremka.
Prof. Jerzy Regulski zwraca uwagę, że prace eksperckie nad odkrywaniem prawdziwego samorządu i jego przywróceniem rozpoczęły się pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku.(6)
Jeszcze przed I Zjazdem Solidarności właśnie dzięki prof. Regulskiemu w Warszawie powstał Społeczny Komitet (Społeczny Zespół Samorządów Terytorialnych i Instrumentów Polityki Przestrzennej), który poszedł daleko w formułowaniu konkretnych tez odnoszących się do samorządu terytorialnego. W Zespole tym zaangażowani byli współpracownicy prof. Regulskiego z Uniwersytetu Łódzkiego. Ponieważ prace I Zjazdu nie miały kontynuacji na gruncie Związku w odniesieniu do samorządu terytorialnego, to konkretny Program reformy samorządowej ukształtował się na gruncie ekspercko-akademickim. Wykonał to Zespół ze szczególnym udziałem prof. Jerzego Regulskiego i wtedy jeszcze dr Michała Kuleszy (notabene urodzonego w Łodzi).(7)
W korespondencji e-mailowej, jaką prowadziłem z Profesorem pod koniec 2013 rokiem, zaznaczał on, że to, co działo się później, czyli na Zjeździe, nie miało wpływu na dalsze zachowania Solidarności jako związku zawodowego w kontekście samorządu terytorialnego. Podczas Okrągłego Stołu działacze i politycy samorząd terytorialny traktowali marginalnie.(8)
To raczej strona rządowa zdawała sobie sprawę z faktu, że prawdziwy samorząd był przecież rzeczywistym demontażem państwa totalitarnego. Nie zmienia to faktu, że Solidarność jako ruch społeczny na początku i pod koniec lat osiemdziesiątych oraz w 1990 r. i jako formacja wyborcza (AWS) od 1997 r. - stała się siłą polityczną, pozwalającą na decentralizację władzy publicznej.
Przy Okrągłym Stole nawet nie powstał „stolik samorządowy”, a dopiero po interwencji Jerzego Regulskiego podzielono grupę zajmującą się stowarzyszeniami na dwa „podstoliki”: jeden ds. stowarzyszeń, drugi ds. samorządu terytorialnego. Eksperci i negocjatorzy strony „solidarnościowej” nie mogli odpuścić (mimo braku wiedzy opozycyjnych polityków) tego, co miało być rzeczywistą kontynuacją przemian ustrojowych - prawdziwej decentralizacji władzy. Dlatego w tej fundamentalnej konfrontacji ustrojowej nie można było niczego uzgodnić w „podstoliku” ds. samorządu terytorialnego. Powstał tylko protokół rozbieżności. Otwarło to drogę dla reformy gminnej w wolnym Senacie i swobodę działania w tym zakresie niekomunistycznego Premiera Tadeusza Mazowieckiego.
W naturalny sposób wzorcami nieprzerwanej praktyki samorządowej były te modele, które funkcjonowały w utrwalonych demokracjach - zwłaszcza państw zachodnioeuropejskich. Całościowe przeniesienie na polski grunt jednego z systemów nie było możliwe, ale czerpaliśmy z różnych źródeł do różnych dziedzin funkcjonowania samorządu.
Szczególnie w Łodzi mocno czerpaliśmy z dobrych praktyk: zwłaszcza niemieckich i francuskich. Pierwsze miasta partnerskie Łodzi z Europy Zachodniej, to Stuttgart i Lyon. Kontakty ożywiły się jeszcze przed ostateczną zmianą ustroju. Umowa ze Stuttgartem podpisana została 26.09.1988 roku, a z Lyonem 18.07.1991 roku. Wiele wzajemnych wizyt studyjnych zaowocowało w różnych dziedzinach. W przypadku wymiany ze Stuttgartem powstała seria podręczników służących nie tylko Łodzi, ale samorządom w całej Polsce.(9)
Wolna Polska szybko ratyfikowała Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego z 15 października 1985 roku, który to akt wydano 26 kwietnia 1993 roku, a wszedł w życie 1.03.1994 roku (publikacja w Dz.U. 1994 Nr 124 poz. 607).
Przypisy
1. Słusznie zatem ten dzień - 27 maja - jest ustanowiony Uchwałą Sejmu RP z 29.06.2000 r. Dniem Samorządu Terytorialnego.
2. Dokumenty I Zjazdu Solidarności zawiera broszura Biura Informacji Prasowej Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”, obecnie dostępna elektronicznie na stronie: http://www.dlibra.karta.org.pl/dlibra/doccontent?id=1051. Dla potrzeb tego artykułu problematykę powiązania Solidarności z samorządem w debacie programowej poprzedzającej odzyskanie niepodległości zawarłem w załączniku pt. Solidarność i Samorząd. W 40-lecie I Zjazdu Solidarności.
3. Por. Włodzimierz Tomaszewski , Rzeczpospolita samorządna łódzka. Budowanie demokracji terytorialnej [w:] Kronika Miasta Łodzi. Kwartalnik (45) 1/2009. 20 lat wolnej Łodzi. W 2015 r. na Kongresie 25-lecia Samorządu Terytorialnego w Poznaniu do dokumentów I Zjazdu Solidarności odwołał się Jerzy Buzek (w drugiej turze Zjazdu był przewodniczącym Prezydium Zjazdu).
4. W broszurze, o której mowa w przypisie 2., na str. 78 pod propozycją podpisani są także: Wacław Adamczak i Zbigniew Karwowski.
5. Podczas Łódzkiej Akademii Samorządowej (cyklu konferencji samorządowych prowadzonych przez Włodzimierza Tomaszewskiego w Łódzkim Porozumieniu Obywatelskim) obecni na konferencji w dniu 5.12.2013 roku zatytułowanej „Rzeczpospolita Samorządna Łódzka”, krajowi działacze Solidarności z lat osiemdziesiątych XX wieku (Andrzej Słowik, Jerzy Kropiwnicki, Jacek Saryusz-Wolski) i drugiego dziesięciolecia XXI wieku (Piotr Duda, Waldemar Krenc) przyznawali, że o samorządowym dorobku programowym Solidarności nie wiedzieli.
6. Por. J. Regulski, M. Kulesza, Droga do samorządu. Od pierwszych koncepcji do inicjatywy Senatu (1981-1989) Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2009.
7. Dla przypomnienia, cały ten okres prac nazywany przeze mnie czasem akademickim, koncentrował się w ramach ośrodków badawczych związanych z prof. Jerzym Regulskim: - Zakładu Ekonomiki Rozwoju Miast Uniwersytetu Łódzkiego (wymienia się tu nazwiska: Aleksandry Jewtuchowicz, Tadeusza Markowskiego, Piotra Burego, Janusza Kota, Krystyny Płazy, Stanisława Wieteski, Maryli Horbaczewskiej),
- Zakładu Gospodarki Regionalnej Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN (wymienia się tu nazwiska: Adama Kowalewskiego, Marii Ptaszyńskiej - Wołoczkowicz, Iwa Byczewskiego, Włodzimierza Kocona, Teresy Mantorskiej i Anny Wolskiej), a także z dr Michałem Kuleszą: - zespołu badawczego z Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego.
W okresie lat osiemdziesiątych właśnie w ramach Zakładu Ekonomiki Rozwoju Miast Uniwersytetu Łódzkiego debaty samorządowe odbywały się w Łodzi wielokrotnie.
Należy także wspomnieć o „Grancie demontażu” w latach 1982 - 1985 z udziałem prof. Jerzego Regulskiego i wówczas dr Michała Kuleszy, kiedy pozyskano Grant na badania finansowane przez państwo - w ramach tzw. Problemów węzłowych - program 11.10 w tym VI grupa tematyczna: „Środki i narzędzia działalności gospodarczej władz terenowych”. Prace te trwały intensywnie przez cztery lata - od 1982 roku począwszy. W 1985 r. program wstrzymano. Przygotowano jednak wiele opracowań roboczych oraz publikacji artykułowych i książkowych, w tym m.in.: - opracowanie zbiorowe „Miasto i jego władze - studia nad ekonomiczną teorią rozwoju miast” - pr. zb. pod red. J. Regulskiego, Ossolineum 1984, - 5 tomowy zbiór opracowań prawniczych pt. „Model władzy lokalnej w systemie reformy gospodarczej” pod red. M. Kuleszy (wyd. Uniwersytet Warszawski 1982-85),- opracowanie „Polska bibliografia prawnicza samorządu terytorialnego 1840-1983” autorstwa A. Wiktorowskiej, Ossolineum 1986 Były to podstawy rzeczywistego demontażu państwa totalitarnego.
8. Podczas przygotowań do Okrągłego Stołu w ramach powstałego 18.12.1988 r. Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie nikt nie był zainteresowany problematyką samorządu terytorialnego i podczas wystąpienia prof. Regulskiego „większość uczestników poszła na kawę” (por. J. Regulski, M. Kulesza, Droga do samorządu., op. cit., s. 113).
9. Na podstawie 11 seminariów dla przedstawicieli odradzającego się łódzkiego samorządu powstały następujące publikacje autorstwa ich inicjatora dr Andrzeja Jędraszki (zamieszkującego w tym czasie w Stuttgarcie i aktywnie współpracującego z tamtejszym samorządem, któremu przewodził nadburmistrz Manfred Rommel, wieloletni przewodniczący Związku Miast Niemieckich):
- Samorząd terytorialny w Niemczech na przykładzie Stuttgartu, Warszawa 1994,
- Zarządzanie mieszkalnictwem i planowanie komunikacji przez samorząd terytorialny w Niemczech na przykładzie Stuttgartu, Łódź 1996,
- Komunalna gospodarka odpadami w Niemczech na przykładzie Stuttgartu, Warszawa 1997,
- Planowanie środowiska i krajobrazu w Niemczech na przykładzie Stuttgartu, Warszawa 1998,
- Polityka środowiska w Niemczech na przykładzie Stuttgartu, Warszawa 1999.”
Ponadto ten sam autor opublikował dwa kolejne bardzo przydatne tytuły:
- Na drodze do Zjednoczonej Europy, Warszawa 2001 i 2002,
- kompendium wiedzy o Unii Europejskiej,
- Zagospodarowanie przestrzenne w Polsce - drogi i bezdroża regulacji ustawowych, Warszawa 2005.
