30. ROCZNICA ODRODZENIA SAMORZĄDU: Strategie Łodzi
Oceniamy dokonania kolejnych prezydentów Łodzi. począwszy od wybitnej prezydentury Grzegorza Palki. Jaki był ich wkład w rozwój miasta, co działo się w czasie poszczególnych kadencji, kto pomagał, a kto przeszkadzał w zmienianiu Łodzi w nowoczesną metropolię
Różny był status formalny dokumentów strategicznych. Były takie, które zlecał i przyjmował do wykorzystania organ wykonawczy, są też takie, które miały być podstawą uchwał organu stanowiącego (Rady Miejskiej); dokumenty mające bardzo ważny wymiar programowy, będące wynikiem dużych, często bardzo specjalistycznych prac, stanowiące formę ważnych studiów i źródeł wiedzy o mieście.
Regulacje ustawowe, rozwój praktyk programowania przyniosły szczegółowe dokumenty z różnych dziedzin traktowanych dziś jako programy czy polityki sektorowe. Za takie można przyjąć różne programy i polityki ze sfery rozwoju gospodarczego i innowacji, planów inwestycyjnych, transportu i komunikacji, gospodarki przestrzennej i budownictwa, gospodarki mieszkaniowej i lokalowej, gospodarki komunalnej (czyli wodno-ściekowej, odpadami oraz z zakresu zaopatrzenia w energię i termomodernizacji), środowiska i zdrowia, sportu i rekreacji, kultury, edukacji, bezpieczeństwa, wsparcia społecznego i aktywizacji, informatyki, wiedzy o terenie, zarządzania i obsługi administracyjnej mieszkańców.
Kolejne dokumenty miały w coraz większym zakresie zintegrowane i obszarowe podejście, choć zamierzenia programowe prezentowane i wdrażane na początku odrodzenia łódzkiego samorządu miały właśnie taki charakter. Jednocześnie w następnych kadencjach zamierzenia programowe zawierały różny wymiar wizjonerski i praktykę wdrożeniową.
Prezydentura Grzegorza Palki [9]
(kadencja 1990-1994)
z ramienia Łódzkiego Porozumienia Obywatelskiego (wówczas był członkiem ZChN)
Kadencja pierwszego prezydenta Łodzi od 1990 roku, wymienianego wcześniej wielokrotnie Grzegorza Palki, nacechowana była wizjonerstwem realnym, czyli określeniem śmiałego, wręcz zaskakującego planu (programu) i jego praktycznym wdrażaniem, nakreśleniem kierunku rozwoju potwierdzonym w praktyce. Tu wszystko dało się zmierzyć poprzez konkretne dokonania. On po prostu wyznaczył strategiczną wizje rozwoju Łodzi - czyli odnalezienia tożsamości miasta w zderzeniu z upadkiem przemysłu włókienniczego.
Stawiał sprawę jasno: Łódź musi zyskać nowe branże, a żeby się tak stało, trzeba przyciągnąć inwestorów. Temu służyło otwarcie miasta na świat:
- powołanie zespołu obsługi inwestorów,
- podnoszenie atrakcyjności miasta poprzez dostępność komunikacyjną:
- czyli realne uruchomienie lotniska (mającego przede wszystkim znaczenie komunikacyjne a nie komercyjne - czyli traktowanego jak komunikacja miejska, do której także się dopłaca), wizje autostradowe i szybkiej kolei przebiegające przez Łódź,
- rozwój funkcji targowych.
Tworzył podstawy inwestowania poprzez przyjęcie przez Radę Miejską 2 czerwca 1993 roku jedynego w Polsce Planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego dla miasta Łodzi (którzy uzyskał Nagrodę I stopnia Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa Andrzeja Bratkowskiego) oraz budowanie systemu informacji o majątku gminy - Systemu Informacji o Terenie (ze stałym procesem inwentaryzacji i komunalizacji mienia przejmowanego od Skarbu Państwa). Równolegle toczyły się prace nad szczegółowymi planami miejscowymi.
Rozpoczął podnoszenie atrakcyjności miasta poprzez odkrywanie jego skarbów kulturowych:
- czyli rozpoczęcie rewitalizacji: i dotyczyło to nie tylko ulicy Piotrkowskiej, bo już wtedy na przykład były plany dotyczące Księżego Młyna;
- odkrywanie i ochronę skarbów wielokulturowości: zainicjowane wtedy Światowe Spotkanie Łodzian, współpraca z Gminą Żydowską,
- odwoływanie się do łódzkich specjalizacji kulturalnych najszybciej identyfikujących Łódź w świecie, np. kontynuacja słynnej Konstrukcji w Procesie,
Grzegorz Palka stawiał na wykorzystanie wielkiego potencjału akademickiego Łodzi (łódzkie uczelnie określał jako najlepszy spadek po poprzednim ustroju). Uczelnie i ośrodki badawcze otrzymywały od miasta lokale i grunty i dotacje. Pracownicy naukowi uczelni realizowali na potrzeby miasta dokumenty programowe i projekty. Tak powstał pierwszy wdrażany projekt Łódzkiej Informacji Wizualnej.
- Podjął wyzwanie nadrabiania zaległości cywilizacyjnych w sferze usług komunalnych, m.in. w sferze gospodarki wodno-ściekowej.
- Kontynuowano budownictwo komunalne, oddając 602 nowe mieszkania. Jednocześnie przygotowywane były dodatkowe tereny pod budownictwo mieszkaniowe (zwłaszcza po stronie wschodniej, mającej dwie arterie skomunikowania z centrum).
Następowały sukcesywne prace uzbrojeniowe i modernizacja dróg. Wydzielane były środki na remonty i modernizacje olbrzymiego zasobu budynków i lokali, dotąd znacznie dekapitalizowanych.
Podjęto prace nad rekultywacją obszarów zieleni (parków) i zbiorników wodnych, budowy okołomiejskiego systemu ścieżek rowerowych, realizacji obiektów rekreacji i sportu. Wzrastały środki na działalność w tym zakresie (także dla klubów).
To już wtedy, podczas kadencji Palki, łodzianie zaczęli realnie brać sprawy w swoje ręce: przejmując lokale użytkowe, kupując z bonifikatą mieszkania, tworząc jednostki pomocnicze.
Zostawił miasto bez długów, z ponad 32 proc. nakładów inwestycyjnych w budżecie.
Grzegorz Palka za wszelką cenę dążył do złagodzenia procesu transformacji łódzkiego włókiennictwa.
W tamtym okresie pierwszym szerokim opracowaniem strategicznym ze szczegółową macierzą celów, była Strategia rozwoju ekonomicznego Miasta Łodzi, przygotowana pod kierunkiem prof. Tadeusza Markowskiego i prof. Aleksandry Jewtuchowicz w 1992 roku (łódzkich współpracowników prof. Jerzego Regulskiego). Równolegle powstał Program restrukturyzacji regionu łódzkiego przygotowany w 1993 roku pod kierunkiem ówczesnego wicewojewody łódzkiego Bogusława Grabowskiego. (Niestety, wraz z upadkiem rządu Hanny Suchockiej strona rządowa odstąpiła od wdrożenia tego programu.)
Grzegorz Palka nie zajmował się autopromocją, więc za życia był mocno atakowany - można rzec - analogicznie jak Jerzy Kropiwnicki, jego przyjaciel z łódzkiej solidarnościowej trójki liderów (Słowik, Palka, Kropiwnicki) i po latach następca na prezydenckim urzędzie. Doceniony został po tragicznej śmierci w 1996 roku. Choć wszystko było mierzalne, można było na tym obiektywnie oceniać dokonania, zwyciężały wtedy anonimy publikowane w łódzkich mediach i publicystyka oderwana od faktów i liczb. Po jego śmierci przyznali to bezpośrednio lub pośrednio autorzy artykułów i publikacji.
Taką publikacją zweryfikowaną przez kolejne zmiany i kadencje stał się zbiór reportaży Wojciecha Góreckiego „Łódź przeżyła katharsis”, wydany przez Bibliotekę „Tygla Kultury” w 1998 roku. Ekonomiczne tezy głoszone tam przez rozmówców autora kompletnie się nie sprawdziły, a potwierdziło się podejście krytykowanego tam Palki. Mało tego, kolejne kadencje i lata utwierdzały słuszność przyjętych wtedy kierunków rozwojowych. Jeśli były kontynuowane i rozwijane, Łódź coraz bardziej zyskiwała. Blokada, odstępowanie -- oznaczały zahamowanie rozwoju. Nawiązaniem do tamtej publikacji - w kontekście spojrzenia po 20 latach - stała się powtórka tekstów Góreckiego (z małymi modyfikacjami) i nowymi reportażami Bartosza Józefiaka, jako wspólna publikacja tych autorów zatytułowana „Łódź. Miasto po przejściach”, wydana przez Wydawnictwo Czarne w 2020 roku. Choć udostępniałem red. Józefiakowi (w wielu godzinach rozmów) bardzo konkretne dane liczbowe i faktyczne w zestawieniach porównawczych, ponownie nastąpiła od nich ucieczka. Odnotowano zmiany rewitalizacyjne, nie do końca wyjaśniając, kiedy i jak były wprowadzane i jak to się ma w porównaniu do innych lat i miast, jak rozkłada się kompetencyjność. Ale końcówka była podsumowaniem tego przekazu: nieważna jest obiektywna analiza i ocena, ważna jest propaganda rozpoczynająca się od „Stajni jednorożców”, rozwój jest obcy. Ale po kolei.
Prezydentura Marka Czekalskiego
(kadencja 1994-1998)
z ramienia Komitetu Wyborczego Nowa Łódź (wówczas był członkiem UW)
Publikacja Góreckiego z 1998 roku stała się próbą wychwalania awansem kolejnego prezydenta Łodzi Marka Czekalskiego, którego w rozmowach koalicyjnych w 1994 roku poparli i Palka i Kropiwnicki. Co przyniosła ta prezydentura? Na początek hamowanie inwestycji, bo lotnisko było w kampanii wyborczej przez Komitet Czekalskiego krytykowane (podejmowano kwestie hałasu na Retkini), także perspektywa dokończenia oczyszczalni ścieków się odwlekała. W październiku 1994 roku Rada Miejska przyjęła 3 - 4-stronicowy tekst pt. Strategia dla Miasta, z bardzo ogólnymi tezami. To, co dało się zmierzyć, to spadek poziomu inwestycji w kolejnych latach aż do 20 proc. wydatków ogółem w 1998 r. (z 32 proc. w 1994). Ostatecznie jednak Marek Czekalski kontynuował projekty Palki. Z opóźnieniem, ale oddano pierwszy terminal łódzkiego lotniska w 1996 roku. Kontynuowano rewitalizację kolejnych odcinków ulicy Piotrkowskiej oraz przygotowania terenów pod budownictwo mieszkaniowe. Podjął remont Teatru Nowego zakończony w 1998 roku. Nastąpiła wtedy intensyfikacja budowy w Łodzi kolejnych supermarketów. Rozprawiano o tzw. duopolis Łodzi i Warszawy - bardziej w kontekście Łodzi jako sypialni Warszawy.
Prezydenci z ramienia SLD (kadencja 1998-2002)
Trójka prezydentów, desygnowanych przez Sojusz Lewicy Demokratycznej, mający w trzeciej kadencji odrodzonego łódzkiego samorządu większość w Radzie Miejskiej, to kolejno: najdłużej urzędujący bo 2,5 roku Tadeusz Matusiak, ponad rok - Krzysztof Panas i ponad cztery miesiące - Krzysztof Jagiełło. Bardzo wyraźne elementy kontynuacji zamierzeń Grzegorza Palki można było odnaleźć w przyjętym uchwałą Rady Miejskiej z czerwca 1999 roku dokumencie nazwanym jako Strategia Rozwoju Miasta Łodzi - główne założenia i program działania Zarządu Miasta Łodzi w III kadencji. W czasie urzędowania Tadeusza Matusiaka rozpoczęła się realizacja fabryki sprzętu gospodarstwa domowego włoskiej grupy Merloni Elettrodomestici Spa (choć sam wybór: Polski i Łodzi nastąpił na początku 1998 roku). W 2000 roku zdecydował o sprowadzeniu do Łodzi z Torunia najbardziej przystającego do miasta Festiwalu Autorów Zdjęć Filmowych Camerimage. W końcu kadencji zdecydowano (za przyczyną Witolda Knychalskiego) o powstaniu - również bardzo reprezentatywnego dla Łodzi - Festiwalu Dialogu Czterech Kultur.
Na podstawie zgłoszonych wniosków przez Miasto, 16 lipca 2001 roku Komitet Zarządzający Funduszem ISPA podjął decyzję o przyznaniu Miastu środków z funduszu ISPA w dziedzinie ochrony środowiska na: dokończenie budowy i modernizację Grupowej Oczyszczalni Ścieków oraz na realizację instalacji z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi [10]. Choć realizowano już nowe mieszkania komunalne (121 mieszkań w 2002 roku) i generalne remonty niektórych budynków, to jednocześnie zadłużono Zakłady Gospodarki Mieszkaniowej - Administracje Nieruchomości, prywatyzując administrowanie lepszych zasobów.
Odnotowano ekspansję supermarketów pod tytułem „Ziemia obiecana hipermarketom” [11]. W 1999 roku podjęto się remontu łódzkiej Palmiarni, który zakończył się w 2003 roku. Przegłosowany został remont Miejskiej Galerii Sztuki w Parku Sienkiewicza, zakończony w następnej kadencji.
Rozpoczęła się rewitalizacja przez francuskiego inwestora dawnego kompleksu fabrycznego Poznańskiego (dzisiejsza Manufaktura), ale - wbrew zapowiedziom - z dominującą funkcją handlową. W 2002 roku oddano centrum handlowe Galeria Łódzka. Obydwie inwestycje ograniczające możliwości ulicy Piotrkowskiej. Angażowano też środki w wybrane obiekty sportowe i przeprowadzono konkurs architektoniczny na budowę Hali Wielofunkcyjnej. Tuż przed wyborami w 2002 roku wyremontowany został odcinek ul. Strykowskiej (dziś Al. Palki).
Niestety, w tej kadencji nastąpił dramatyczny spadek nakładów inwestycyjnych Miasta do poziomu 11,6 proc. wydatków ogółem w 2002 roku (z 20,8 proc. w 1999 roku) i olbrzymi przyrost bezrobocia, do prawie 19 proc. (w Łodzi bezrobocie było wyższe niż w regionie). To było powodem obniżenia oceny ratingowej dla Łodzi przez Standard&Poor’s z BBB-/stabilnej (utrzymywanej od początku badania Łodzi w 1997 roku) na BBB-/negatywną.
Prezydentura Jerzego Kropiwnickiego (kadencje lat 2002-2010) [12]
z ramienia Łódzkiego Porozumienia Obywatelskiego i PiS (wówczas był członkiem ZChN, a następnie liderem Chrześcijańskiego Ruchu Samorządowego)
Pierwsze bezpośrednie wybory na prezydenta Łodzi w 2002 roku Jerzy Kropiwnicki wygrał jako znany w kraju przeciwnik polityki „schładzania gospodarki” i monetarystycznego dogmatyzmu Leszka Balcerowicza. I musiał zacząć od naprawy finansów Łodzi. Rygorystyczne ograniczenia wydatków bieżących sukcesywnie zastąpił wzrostem wydatków inwestycyjnych i stopniowym odbiciem ocen ratingowych. Już w 2004 roku przywrócona została ocena BBB-/stabilna, w 2005 roku podwyższona została na BBB-/pozytywną, w 2006 roku podwyższona na BBB/stabilną , w 2007 roku na BBB+/stabilną. W 2020 roku jest podobna ocena.
Inwestycje (jako wydatki majątkowe) wzrastały regularnie, by osiągnąć w 2009 roku poziom 26 proc. wydatków ogółem. Zadłużenie utrzymywało się na bezpiecznym średnim poziomie 33 proc. jednorocznych dochodów, a do 2008 roku deficyt nie mógł przekroczyć 5 proc. dochodów. Bezrobocie spadło do 6,2 proc. w 2008 roku.
Udało się nam powiązać tę dynamikę rozwojową z rozkwitem wizjonerskich projektów od czasów Palki. Łódzkie lotnisko zostało dostosowane do międzynarodowych stałych połączeń lotniczych, a w 2005 roku wylądował tu pierwszy pasażerski boeing 737-800. Pod koniec 2009 roku rozstrzygnięto przetarg na budowę nowego terminala. Równolegle Jerzy Kropiwnicki od 2002 roku rozpoczął kampanię na rzecz budowy transkontynentalnego lotniska między Łodzią a Warszawą, zawierając porozumienia z samorządami i zyskując poparcie prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Podjął to już w 2014 roku Jarosław Kaczyński i od 2015 roku rozpoczął się proces wdrażania projektu Centralnego Portu Komunikacyjnego. Wizja węzła autostradowego wokół Łodzi stała się realną perspektywą całego łódzkiego ringu.
Odbyliśmy kampanie na rzecz przebiegu drogi ekspresowej S8 jako południowej obwodnicy Łodzi (przy zaangażowaniu prezydenta Wrocławia Rafała Dutkiewicza). W obecności premiera Marka Belki podpisane zostało w 2005 roku porozumienie Generalnego Dyrektora Dróg Krajowych i Autostrad, Wojewody Łódzkiego i Prezydenta Łodzi o realizacji zachodniej obwodnicy Łodzi, czyli S14.
Przesądziliśmy także o budowie podziemnej infrastruktury kolejowej tworzącej nie tylko łódzkie metro między Fabryczną a Kaliskim, ale zapewniliśmy warunki do przebiegu tym szlakiem kolei dużych prędkości. Tu bardzo otwarła się na nasze postulaty (ujęte w stanowisku strony samorządowej Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego) minister rozwoju regionalnego Grażyna Gęsicka, wpisując prace na koleją dużych prędkości do planu wykorzystania środków unijnych objętych NSRO. To także jest dziś elementem multimodalnego projektu, jakim jest Centralny Port Komunikacyjny (wiążący kolej, autostrady i lotnisko), gdzie łódzka linia jest już objęta umową projektową. Podobny charakter ma mieć nasza łódzka powstająca infrastruktura komunikacyjna stanowiąca łódzki węzeł multimodalny, który projektowaliśmy z wszystkimi rodzajami transportu.13 W powiązaniu kolejowym i autostradowym także lotnisk - dotyczyło to (i powinno dotyczyć) także łódzkiego lotniska im. Władysława Reymonta.
Od 2007 roku łódzkie projekty autostradowe i kolejowe od strony rządowej były pod opieką ministra Cezarego Grabarczyka, który z tego wyzwania wywiązał się bardzo sumiennie. W przeciwieństwie do wyjątkowo destrukcyjnej roli nowych władz Łodzi od 2010 roku. Nowy minister z 2011 roku tę destrukcję pogłębił. Na szczęcie przesądzające były już nasze umowy. Ale realizacja mogła być dopiero finalizowana przez rządy Zjednoczonej Prawicy.
Strategiczne szlaki komunikacyjne wewnątrz miasta realizowaliśmy w ekspresowym tempie - zwłaszcza jak na warunki rozchwytywania wykonawców i występujące skryte zmowy cenowe, które po prostu eliminowaliśmy, czyniąc wszystko, by jednocześnie polskie firmy mogły skutecznie konkurować (dotyczyło to także innych przedsięwzięć inwestycyjnych). Całkowita przebudowa 8 kilometrów Alei Włókniarzy (dziś w części Jana Pawła II) trwała 6 miesięcy (prace były wykonywane również w nocy), 16 kilometrów trasy tramwajowej Północ -Południe (określanej jako Łódzki Tramwaj Regionalny, bo oferowany do podłączenia sąsiednim samorządom) zrealizowanej od nowa trwało 9 miesięcy. Do tego dziesiątki kilometrów innych odcinków drogowych z towarzyszącą infrastrukturą, jak na Aleksandrowskiej, Pabianickiej, Rokicińskiej, Śląskiej, Pomorskiej, Zgierskiej, Brzezińskiej/Wojska Polskiego, Kopcińskiego. Przygotowany został projekt Trasy Górna - wraz z zapewnieniem środków unijnych i drugi projekt kręgosłupowa komunikacyjnego Łodzi, tym razem Wschód -Zachód, czyli trasa WZ z wydłużeniem linii tramwajowej na Olechów. Trasa przygotowana na rzecz znaczącego usprawnienia ruchu w centrum Łodzi, z odzyskaniem terenów Placu Zwycięstwa dla śmiałych projektów rewitalizacyjnych, bezkolizyjnym skrzyżowaniem najbardziej obciążonego skrzyżowania Alei Rydza Śmigłego z Aleją Piłsudskiego. Oczywiście z zapewnieniem środków unijnych.
To były bardzo zaawansowane projekty, które los przekazał następnie w inne ręce, ze skutkami o których dalej. Remonty tras komunikacyjnych szły w parze z przekształceniem Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w lidera gospodarki komunalnej (z wysokimi międzynarodowymi ocenami ratingowymi), które ze skraju bankructwa z 2002 roku stało się oferentem najkorzystniejszych dla miasta usług transportowych, gdzie rozpoczęto gruntowną wymianę taboru.
Lech Kaczyński, jeszcze jako prezydent Warszawy, udostępnił na prośbę Jerzego Kropiwnickiego rozbudowany w stolicy system informacji wizualnej, który zastosowaliśmy z powodzeniem w Łodzi. Także doświadczenia warszawskie wykorzystaliśmy przy tworzeniu rozbudowanego systemu ścieżek rowerowych. Jako jedni z pierwszych rozpoczęliśmy przetarg na system roweru miejskiego (publicznego). Po 2010 roku na dokończenie tego projektu trzeba było jeszcze czekać 7 lat.
To za kadencji Kropiwnickiego spełniliśmy wielkie wyzwanie Palki, z którym pozostał po zmianie ustroju w 1990 r.: niedokończona od 1974 roku Grupowa Oczyszczalnia Ścieków (GOŚ) i brak instalacji do przetwarzania odpadów. GOŚ bardzo unowocześniony technologicznie został oddany do użytku praktycznie w całości w 2006 roku. Ale natychmiast rozpoczęty został II etap związany z dalszym doskonaleniem oczyszczalni w nowoczesne systemy zarządzania, rozbudową i modernizacją sieci wod.-kan. oraz systemu retencji. W 2009 i 2010 roku był ten II etap kończony równolegle z dokończeniem spalarni osadów ściekowych. Podobnie dwuetapowo realizowane były
instalacje do przetwarzania odpadów. W pierwszym: sortownia, kompostownia, składowisko balastu. Oddane w 2005 roku. Równolegle trwały prace nad realizacją spalarni śmieci. Wszystko zostało przygotowane wraz z zapewnionymi unijnymi środkami w wysokości 363 mln zł. Trafiło od 2010 roku w inne ręce i spalarni nie ma, a mieszkańcy są obciążani pięciokrotnymi wzrostami opłat śmieciowych.
Prace nad infrastrukturą sieciową skumulowały się na ulicach Łodzi za prezydentury Kropiwnickiego, ale były wykonywane z olbrzymią skutecznością i szybkością, a jednak wykorzystywano je do ataków przez opozycję. By się o tym przekonać, trzeba było doczekać następnej kadencji, o czym dalej.
Bardzo aktywne były prace nad zatrzymywaniem wody w mieście, odtwarzaniem zbiorników wodnych, renaturyzacją rzek, upraw energetycznych, poszerzaniem terenów zielonych i urządzaniem parków. Warto przy tym przytoczyć idee „Zielonego kręgu tradycji i kultury” z Planu ogólnego z 1993 roku. Była tu doskonała kontynuacja współpracy z ekohydrologiem prof. Maciejem Zalewskim i utworzonym w wyniku jego starań i dorobku w Łodzi (przy naszym wsparciu) Europejskim Regionalnym Centrum Ekohydrologii pod auspicjami UNESCO, działającym od 2006 roku. Mieliśmy nawet aspiracje pozyskać tytuł - nagrodę Zielonej Stolicy Europy, funkcjonującej od 2008 roku.
Osiągnięciem była budowa Hali Wielofunkcyjnej (Atlas Areny) z otwarciem w 2009 roku na mistrzostwa Europy w siatkówce kobiet i koszykówce mężczyzn. Mimo donosów i szkodzenia własnemu projektowi (bo przecież projekt był z czasów SLD) przez opozycję, trudności w dostępie do środków unijnych ze strony Urzędu Marszałkowskiego, była to bardzo opłacalna inwestycja. Równolegle budowane hale w Krakowie i Gdańsku/Sopocie były grubo droższe. Weszliśmy w odpowiednim czasie na rynek. Hala jest miejscem wielu atrakcji kulturalnych i sportowych. Zamkniętym z powodu wad konstrukcyjnych w 1992 roku kompleksem wodnym „Fala” (otwartym w 1976 roku) zarządzał w końcówce przyszły prezydent z SLD Krzysztof Jagiełło. Niestety, przez dwie kadencje nie udało się obiektu zbudować na nowo. Stało się to w drugiej kadencji Kropiwnickiego, w ramach partnerstwa z kapitałem prywatnym. Zaangażowany do tego był Witold Rosset, bliski współpracownik Marka Czekalskiego, gdyż w 2006 roku uczynił z Fali własną ofertę programową w wyborach prezydenckich. Nowy Aquapark Łódź-Fala otwarty został w 31 stycznia 2008 roku. I natychmiast opozycja chciała go rekomunalizować. Inwestor słoweński odprzedał korzystnie udziały, miasto przejęło spłatę kredytów i Fala jest spółką miejską, dobrze funkcjonującą.
Realizowanych (czy dofinasowanych) było wiele jeszcze innych obiektów sportowych (np. AZS, boisk sportowych) i rekreacyjnych. Zwiększane były środki dla klubów sportowych według kryteriów upowszechnienia, osiągnięć, ilości uczestników i kibiców (wielkości widowni) i promocji.14 Udało się stworzyć dwa partnerstwa z kapitałem prywatnym na budowę i utrzymanie dwóch największych stadionów i klubów piłkarskich (ŁKS-u i Widzewa). Gotowe były umowy z Firmą Ptak, a także z ówczesnym właścicielem Widzewa Sylwestrem Cackiem. Oczywiście zakładały one, że obok działalności sportowej na dzierżawionych terenach będzie mogła być prowadzona działalność komercyjna (handlowa i usługowa), jako źródło utrzymania wyzwań sportowych. Uwzględnione to nawet zostało w studium i planach zagospodarowania przestrzennego. Do wsparcia tego partnerstwa bardzo zaangażował się łódzki przedsiębiorca, sponsor działalności sportowej i ówczesny radny Witold Skrzydlewski. Od 2010 roku - mimo głoszonych frazesów o kolejce partnerów inwestycyjnych - plany te zostały odłożone, a budżet miasta miał być drenowany.
W Łodzi zaczęły dusić się imprezy targowe ze względu na brak powierzchni wystawienniczych. Wybudowana decyzją Grzegorza Palki hala wystawiennicza przy ul. Stefanowskiego 17, to było za mało. Te funkcje zaczęła częściej przejmować właśnie stara hala. Dlatego podjęta została decyzja w 2009 roku o wszczęciu budowy nowej Hali Expo (nowy obiekt został otwarty 24 lutego 2012 r.).
Cały obszar określany wtedy położeniem obiektów i gruntów wykorzystywanych dla imprez targowych miał stanowić łódzki kompleks targowy. Z takim położeniem, dostępnością i sąsiedztwem Atlas Areny Łódź targowa mogła rozwijać się świetnie. Jakie decyzje podjęto po 2010 roku, będzie dalej.
Budowanie wzorcowej dostępności komunikacyjnej Łodzi, jej infrastruktury określającej warunki życia jest trwałą częścią wielkiego planu podjętego za prezydentury Jerzego Kropiwnickiego, który można określić jako wielką wizję i (wtedy jeszcze) skuteczną praktykę łódzkiej rewitalizacji, napędzanej przez nowe łódzkie branże gospodarcze i budowanie atrakcyjności. 15
15 września 2004 roku przyjęta była przez Radę Miejską uchwała w sprawie wyznaczenia strategicznych terenów inwestycyjnych położonych na terenie miasta Łodzi, opracowania polityki ich zagospodarowania oraz rewitalizacji śródmieścia. W Łodzi, jako jeden z pierwszych w kraju, przyjęty został przez Radę Miejską (RM) Uchwałą z 14 lipca 2004 roku Uproszczony lokalny program rewitalizacji wybranych terenów śródmiejskich oraz pofabrycznych Łodzi na lata 2004 - 2013, który później był uzupełniany. Zasilał się Zintegrowanym Programem Rewitalizacji obszarów centralnych Łodzi PROREVITA opracowanym przez 43-osobowy zespół rekrutujący się z pracowników Politechniki Łódzkiej, Uniwersytetu Łódzkiego oraz Politechniki Krakowskiej pod kierunkiem prof. dr hab. inż. arch. Krzysztofa Pawłowskiego w okresie 1.09.2004 - 31.03.2005.
Czymś wyjątkowym - w wymiarze światowym - był przyjęty przez RM Uchwałą z 30 grudnia 2009 roku Program dla Centrum Festiwalowo -Kongresowego Camerimage Łódź Center (niestety, z destrukcyjną poprawką opozycji). Tu angażowały się sławy architektoniczne świata (Rob Krier, Frank Gehry, Daniel Libeskind) oraz sztuki obrazu filmowego, tak wyróżniającej Łódź. Duszą tych światowych przedsięwzięć jest twórca Festiwalu Autorów Zdjęć Filmowych Camerimage - Marek Żydowicz. Do 2008 roku współpracował z nim łódzki przedsiębiorca i mecenas sztuki Andrzej Walczak.
Za tymi dokumentami szyły konkretne realizacje z wykorzystaniem środków unijnych. Rewitalizacje kamienic i zabudowy przy ulicach Sienkiewicza i Nawrot. Rewitalizacje związane z obiektami kultury: kompleksu fabrycznego Geyera ze skansenem przy Białej Fabryce, Rewitalizacja EC-1 i jej adaptacja na cele kulturalno-artystyczne, później utworzenie w ramach Fabryki Sztuki w Łodzi Inkubatora Kultury - Art. Inkubator przy ul. Tymienieckiego.
W Raporcie o polskich metropoliach z 2007 roku przygotowanego przez PwC (w ramach światowej sieci doradczej Pricewaterhouse Coopers), wskazano Bilbao jako przykład i inspiracje dla Łodzi. Czyli miasto, które weszło na drogę dynamicznego rozwoju poprzez śmiałe projekty rewitalizacyjne nadbrzeża rzeki Nervión z wykorzystaniem montażu pozyskanych dużych pieniędzy unijnych, prywatnych i w o wiele mniejszym zakresie własnych. W ramach tych działań powstał tam najbardziej wyrazisty przyciągający obiekt muzeum Gugenheima według projektu ikony światowej architektury Franka Gehry’ego. To miejsce sztuki współczesnej skoncentrowało uwagę świata, stało się magnesem przyciągania - napędem dla rozwoju. Przejęliśmy, że Łódź mogła i powinna mieć swoją - lepszą - wieżę Eiffla, czyli Centrum Festiwalowo-Kongresowe według projektu - rodzinnie związanego z Łodzią - Franka Gehry’ego. To nie miało być zwykłym naśladownictwem - próbą wywołania tzw. efektu Bilbao - lecz miało przyciągać wyjątkowością łódzkiej specjalizacji: sztuki obrazu filmowego. Temu dedykowany był projekt EC1 i właśnie Centrum Festiwalowe. Drugiej łódzkiej specjalizacji: szeroko rozumianej sztuce awangardowej, służyć miał na terenie NCŁ projekt Specjalnej Strefy Sztuki. Z tych obiektów mogły też korzystać inne festiwale, zwłaszcza Festiwal Komiksu i Gier.
W kompleks filmowy NCŁ wpisane zostało też chlubiące się Oscarami Studio (głównie filmów animowanych) Se-ma-for, gdzie w części warsztatowej dawnej EC1 w 2008 roku otrzymało siedzibę i gdzie powstało też Muzeum Animacji. Ta część także miała być objęta wspólnymi działaniami rewitalizacyjnymi.
Koncepcja architektoniczna Centrum Festiwalowego została przygotowana przez Franka Gehry’ego w trzy i pół miesiąca i zaprezentowana w grudniu 2009 roku na Festiwalu Camerimage. Dla realizacji miał być montaż finansowy środków unijnych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko - PO IiŚ (działanie XI.2. Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym), środków Miasta, samorządu województwa (deklarowano na projekt 17 mln zł) oraz kapitału prywatnego.
Minister Kultury Bogdan Zdrojewski, zarządzający środami unijnymi na infrastrukturę kultury w ramach PO IiŚ, był zachwycony tym przedsięwzięciem, wpisującym się w jego koncepcje specjalizacji kulturalnych dużych miast i tworzonych dedykowanym im obiektów.
Jest oczywistością, że środki włożone w takie przedsięwzięcia i powstały majątek pozostawały własnością podmiotów je angażujących w wielkościach odpowiadających wkładom. To, co Miasto angażowało, także z pozyskanych środków unijnych ( miało być wyłącznym beneficjentem tych środków) pozostawało przy Mieście. Łączącą strukturą organizacyjną i wykonawczą miała być w przypadku EC 1 wspólna instytucja kultury (analogicznie było przy projekcie Fabryki Sztuki i Art._Inkubatora) a w przypadku Centrum Festiwalowego Specjalna Spółka.
Wiosną 2009 roku podpisane zostało Porozumienie wszystkich sił politycznych reprezentowanych wówczas w Radzie Miejskiej w formie Deklaracji współdziałania na rzecz powstania Centrum Festiwalowo-Kongresowego Camerimage Łódź Center. Deklaracja wskazywała m. in. na potrzebę powołania Spółki mającej zrealizować inwestycję i zarządzać obiektem, wcześniej pozyskując koncepcję architektoniczną Franka Gehry’ego. Takie Porozumienie,określające w szczegółach kolejne kroki, było podstawą jednomyślnego przyjęcia przez radnych uchwały Rady Miejskiej z 27 maja 2009 roku wyrażającej zgodę na utworzenie Spółki Camerimage Łódź Center. W odniesieniu do wszystkich projektów NCŁ - do jesieni 2009 r. - nie tylko była jednomyślność, ale wręcz interwencje radnych i polityków SLD (np. Dariusza Jońskiego), czy radnych PO w sprawie jak najszybszych realizacji.
Oczy świata zostały zwrócone na Łódź. Analogiczne projekty, jak na przykład rewitalizacja wielkiej elektrowni Battersea w Londynie, rozpoczęła się dopiero w 2012 roku.16 Łódź, właśnie ze względu na ich siłę przyciągania, została umieszczona 8 stycznia 2012 roku przez New York Times wśród 45 miejsc na świecie, gdzie warto pojechać właśnie w tym roku. 17
Tymi różnymi obiektami Miasto mogło być rzeczywistym najbardziej dogodnym i atrakcyjnym „miastem spotkań”, choć takie hasło promocyjne ogłosił już Wrocław w 1998 r. za wrocławską homilią Jana Pawła II z 1 czerwca 1997 r. Sam Papież ofiarował Łodzi dużo więcej a Wrocław też z/na Łodzi w specyficzny sposób skorzystał, co dalej się okaże.
W Łodzi przygotowany został, oczekiwany przez 90 proc. mieszkańców łódzkich famuł przyfabrycznych, Program Rewitalizacji domów familijnych, przyjęty (po miesiącach blokowania) przez RM Uchwałą z 5 grudnia 2007 roku. (Program został nagrodzony w konkursie „Dobre Praktyki PPP” współorganizowanym przez Ministerstwo Gospodarki, w którym uzyskał I nagrodę w kategorii „Infrastruktura komunalna”. Odbieraliśmy ją ze współautorką Edytą Kowalską-Masierek z rąk prof. Michała Kuleszy. [18]
W okresie wrzesień 2008 r. - sierpień 2009 r. powstała Społeczna Strategia Rewitalizacji w ramach projektu współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt Rewitalizacja śródmiejskiego obszaru Łodzi położonego w obrębie ulic Piotrkowska - Tuwima - Kilińskiego - Piłsudskiego miał zagwarantowane 85 mln zł ze środków EFRR w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego. Projekt Specjalna Strefa Sztuki (sformalizowany Uchwałą RM z 24 września 2008 roku) wpisywał się w Nowe Centrum Łodzi i miał korzystać ze środków EFRR w ramach PO IiŚ (działanie XI.2.).
Uchwałą RM z 13 maja 2009 roku (ze zmianą z 24 czerwca 2009 roku) przyjęta została Strategia rozwoju ulicy Piotrkowskiej w Łodzi na lata 2009 - 2020.
Angażowaliśmy się we wsparcie rewitalizacji kompleksu (imperium) fabrycznego Izraela Poznańskiego (wzdłuż rzeki Łódki) pod kątem rozszerzonych funkcji kulturalnych czy usługowych. Było tu wsparcie miejskiego konserwatora zabytków. Bardzo korzystnym było wkroczenie samorządu województwa łódzkiego w zagospodarowanie starej tkalni na potrzeby Muzeum Sztuki MS2. Podobnie wartościową realizacją była lokalizacja Hotelu Andel’s w byłej przędzalni.
Rewitalizacyjne działania intensyfikowaliśmy na południowym biegunie starej Łodzi, w imperium fabrycznym Karola Scheiblera (wzdłuż rzeki Jasień). Tu miała być rewitalizacja bez supermarketu, bez dominacji handlu, a przewagą usług i mieszkań. Powstała wzorcowa rewitalizacja dawnej przędzalni Scheiblera - Lofty u Scheiblera. Wsparcia dla kontynuacji od 2010 roku praktycznie nie było aż do uchwalenia planu miejscowego dla terenu tkalni Scheiblera w 2018 roku (określanej jako tkalnia papieska, po wizycie Jana Pawła II w 1987 roku). Rewitalizatorami starych obiektów pofabrycznych stały się uczelnie, prywatni inwestorzy. Ale byli niszczyciele - dlatego występowaliśmy o zmiany ustawowe (tylko częściowo uwzględnione, a nawet odrzucone z udziałem senatorów PO), wszczynaliśmy procedury uchwalania punktowych planów miejscowych dla ratowania dawnych obiektów fabrycznych. O planowaniu przestrzennym będzie oddzielnie mowa.
Dokumenty rewitalizacyjne były w oczywisty sposób skorelowane z kształtowaną polityką w zakresie gospodarki mieszkaniowej. Powstał Wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem Gminy Łódź na lata 2007 - 2011 w części dotyczącej zasad polityki czynszowej przyjęty przez RM Uchwałą z 21 lutego 2007 roku. Jednocześnie przygotowane zostało pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Ewy Kucharskiej-Stasiak opracowanie zawierające: Diagnozę gospodarki mieszkaniowej w Gminie Łódź z listopada 2007 roku i Strategię mieszkaniową gminy Łódź z czerwca 2008 roku.
Przygotowywany był kompleksowy program termomodernizacji i remontów miejskich budynków oświatowych wraz z modelem ich zarządzania pozwalającym na jego wdrożenie. Temu poświęcona była studialna wizyta radnych w gminach niemieckich. Głównie oszczędności wynikające ze zmniejszenia zużycia energii w tak dużej ilości obiektów miały być źródłem pokrycia kosztów remontów. Później otworzyły się możliwości sięgania na ten cel środków unijnych.
W kadencji Jerzego Kropiwnickiego nie tylko oddłużone zostały administracje nieruchomości (przygotowywane do rynkowej konkurencji), ale przeznaczane były największe (dodatkowe, czyli nie ograniczające innych inwestycji)) środki na inwestycje i remonty w gospodarce mieszkaniowej, jak też na ochronę zabytków.
Równolegle Miejski Konserwator Zabytków podjął prace nad przygotowaniem gminnego programu opieki nad zabytkami oraz rozwojem oświetlenia iluminacyjnego poprzez specjalny Program iluminacji dla miasta Łodzi. Tak zrodził się też Festiwal Światła, wzorowany na tym z partnerskiego miasta Lyon.
Tworzone były nowe instytucje kultury (Fabryka Sztuki, EC1-Miasto Kultury, Miasto Dialogu), ale nie kosztem innych. Teatr Muzyczny i Teatr Powszechny rozpoczęły odwlekane od lat remonty i modernizacje. Także Muzeum Włókiennictwa przygotowało dodatkowo adaptację budynku kotłowni. W 2007 roku powstał pierwszy w Polsce i wyróżniany przez środowisko filmowe Łódzki Fundusz Filmowy, który stał się wzorem dla innych samorządów. Powstała Komisja Filmowa (Film Commission) wspierająca produkcje filmowe na terenie Łodzi. Stworzony został Program Sztuka bez granic: kontynuacji akcji artystycznych Konstrukcji w Procesie Ryszarda Waśki w ramach cyklicznego i konkurującego z Wenecją i Berlinem - Łódź Biennale oraz stworzenia Galerii Mistrzów Polskich w Muzeum (Historii) Miasta Łodzi. Murale stały się stałym elementem cyklicznych wydarzeń artystycznych. Kwitły imprezy modowe.
W ten sposób Łódź stała się liderem w ubieganiu się o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury (ESK) 2016. Jak pisał w kwietniu 2009 r. Piotr Sarzyński: „…najciekawszym kandydatem wydaje się Łódź. Najwcześniej ze wszystkich rozpoczęła starania o nominację i najbardziej wysforowała się do przodu”. [19] Minister Kultury w latach 2007-2014 Bogdan Zdrojewski w 2013 roku przyznawał: „liderem do tytułu ESK długo była Łódź”. [20]
Wymienionych wcześniej atrakcji-wyróżników oczekiwała branża turystyczna, dzięki którym mogła uznawać Łódź, jako miasto rzeczywistych wygodnych i atrakcyjnych spotkań i dłuższych pobytów. [21]
Tymi atrakcjami zasilała się powstająca w latach 2005-2006 strategia gospodarcza z udziałem światowej firmy doradczej McKinsey&Company (sformalizowana uchwałą Rady Miejskiej z 2007 roku w sprawie Programu „Strategia rozwoju klastra w Łodzi na lata 2007 - 2015”) oraz Projekt Klaster łódzki jako sieć współpracy w zakresie innowacji w regionie (współfinansowany ze środków europejskich. Projekt Łódzka Strategia Innowacyjności zrealizowany w latach 2006 - 2007 (także współfinasowany ze środków europejskich) stał się dokumentem pomocnym w podejmowaniu przedsięwzięć innowacyjnych w zakresie informatyzacji.
Wraz z procesem powstawania Łódzkiego Regionalnego Parku Naukowo-Technologicznego (Technoparku - Łódź), (którego początki sięgają 2003 roku) z udziałem Miasta (większościowym), Województwa i łódzkich uczelni (zwłaszcza Politechniki Łódzkiej), uruchomiony został projekt Łódzkiego Inkubatora Technologicznego (oddanego w październiku 2007 roku), ale także rozpoczęto prace nad projektem BioNanoPark zasilanego ze środków unijnych. Kompleksowa obsługa inwestorów, projekty infrastrukturalne w zakresie dróg i uzbrojenia sprzyjały decyzjom inwestorów w lokalizacji fabryk na terenie Łodzi głównie objętym działaniem Specjalnej Strefy Ekonomicznej (np. Gillete, Dell). Dalej rozwijała się produkcja artykułów gospodarstwa domowego, wchodziły nowe branże. Uruchomiony program „Młodzi w Łodzi” od 2008 roku zachęca razem z przedsiębiorcami i uczelniami młodych ludzi do wiązania swoich planów życiowych z Łodzią. O formach wsparcia dla małych i średnich firm będzie w dalszej części.
Efektem przyjętej strategii gospodarczej było stworzenie 40 tysięcy nowych miejsc pracy i tak bardzo wyraźny spadek bezrobocia.
Łódź stała się centrum obsługi biznesu - obsługi zleceń zewnętrznych napływających z firm całego świata. Tworzony układ komunikacyjny i centralne położenie Łodzi sprawiały, że Miasto i okolice stawały się doskonałym terenem dla branży logistycznej szeroko rozumianej. Łódź nakierowana także na wymianę ze Wschodem, zwłaszcza tym Dalekim, może stawać się świetnym zapleczem wymiany handlowej, szczególnie eksportu polskiej żywności do Azji.
W zestawieniu wszystkich planów i zamierzeń przygotowany został Plan Rozwoju Lokalnego Miasta Łodzi na lata 2007-2013, przyjęty Uchwałą RM w Łodzi z 19 listopada 2008 roku. Zawiera on bardzo rozbudowaną i rzetelną część diagnostyczną z analizą mocnych i słabych stron (analizą SWOT) włącznie i bardzo rzeczowym opisem celów, zadań, ocen i mierzenia osiągnięć. Dokument został opracowany zgodnie z Zasadami przygotowania planu rozwoju lokalnego w ramach regionalnego programu operacyjnego województwa łódzkiego na lata 2007 - 2013, opisanymi w załączniku do uchwały Nr 424/08 Zarządu Województwa Łódzkiego z dnia 9 kwietnia 2008 roku.
W sierpniu 2009 roku otwarto postępowanie w zakresie „Opracowania strategii promocji i komunikacji marketingowej marki Łódź na lata 2010 - 2016 z uwzględnieniem projektów i programów realizowanych przez Miasto, w szczególności takich jak: Strategia Rozwoju Klastra w Łodzi na lata 2007 - 2015, Program Rozwoju Lokalnego Miasta Łodzi na lata 2007 - 2013, Młodzi w Łodzi, Strategia Rozwoju Ulicy Piotrkowskiej w Łodzi na lata 2009 - 2020, Łódź jako kandydat do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016.” Bardzo ciekawy materiał diagnostyczny dawał prawie oczywiste wskazania w stronę przemysłów kreatywnych z łódzkimi specjalizacjami.
Szczególne miejsce w kadencji Kropiwnickiego zajmuje współpraca z jednostkami pomocniczymi, organizacjami pozarządowymi. Pieniądze dla osiedli były dostępne do bezpośrednich rozstrzygnięć jednostek pomocniczych, jak też poprzez plany Delegatur Urzędu Miasta. O tym bliżej w części poświęconej partycypacji obywatelskiej. Oryginalne propozycje w zakresie wsparcia społecznego i opieki, w tym działań na rzecz rodziny, bezpieczeństwa (w tym energetycznego), ochrony środowiska, miejskiej służby zdrowia i profilaktyki, edukacji, to materiał na oddzielny opis. Dalej odwołam się do działań z zakresu obsługi administracyjnej.
Projekt budżetu Łodzi na 2010 roku oraz prognoza wydatków na lata następne, przywidywały dalszą ekspansje inwestycyjną Łodzi. Już zapewnione środki unijne, których granica rozliczenia sięgała 2015 roku oraz możliwości pozyskania następnych wyznaczały dynamiczny rozwój Łodzi opierający się skutkom światowego kryzysu finansowego 2008 roku. W rankingu samorządowym Rzeczpospolitej Łódź osiągnęła pierwsze miejsce wśród największych miast w ocenie finansów 2009 roku. Łódź miała świetny wizerunek za granicą. Sprawdzały się oryginalne projekty promocyjne Łodzi. Łódź silnie wchodziła w trzecie narodziny po 1423 i 1823 roku. [22]
A jednak nie te wielkie osiągnięcia decydowały o ocenie Jerzego Kropiwnickiego. Nie przywiązujący uwagi do własnego wizerunku, mający do jesieni 2009 roku jednomyślne poparcie całej Rady w najbardziej strategicznych projektach dla Miasta, deklarujący, że w kończącej się jego drugiej kadencji przekaże stery kontynuatorom, stał się ofiarą referendum. Spadkobiercy Moczara postanowili go zaatakować, by mieć lepszą pozycję w wyborach samorządowych 2010 roku. Szczególnym aspektem są tu łódzkie świętości i polityka historyczna, której Kropiwnicki stał się heroiczną ofiarą, co dalej przybliżę.
Z pewnością do oceny dokonań samorządowych trzeba stosować zobiektywizowane miary, a nie techniki łatwej do kupienia w internecie, w gazetach i gazetkach propagandy obrazkowej. Dostarczenie pełnej wiedzy wspólnocie samorządowej o faktach i liczbach chronić ją będzie przed często nieodwracalnymi stratami.
Przypisy
9. Współpracując z Grzegorzem Palką od 1980 r. zostałem z jego wskazania kierownikiem Działu Organizacyjnego regionalnych władz Solidarności Ziemi Łódzkiej a następnie w 1990 r. Sekretarzem Miasta Łodzi i Sekretarzem Unii Metropolii Polskich. Szerokie sprawozdanie z dokonań jego kadencji prezydenckiej zawiera cytowana wcześniej Kronika Miasta Łodzi. Zeszyt 2/94. Wyd. Zarząd Miasta Łodzi, Łódź 1994. Także rozszerzone informacje o Grzegorzu Palce zawiera Księga Pamiątkowa „Grzegorz Palka w służbie Łodzi i Polsce”, Wyd. Wojciecha Grochowalskiego, Łódź 1998.
10. Duża zasługa w tym pracowników jeszcze z okresu prezydentury Grzegorza Palki, szczególnie współpracującej ze mną dyrektor Teresy Woźniak, z którą współdziała jej zastępczyni i następczyni Hanna Jeżewska-Merc. Obie Panie doprowadziły do finalizacji tych projektów jeszcze je rozbudowując o nowe wielkie przedsięwzięcia (etapy). To projekty w niespotykanej w skali kraju ilości prac i doskonałych efektów ekologicznych. Miałem przyjemność nadzorować te działania.
11. Por. Bianka Mikołajewska, Ziemia obiecana hipermarketom . Jak łódzcy urzędnicy dbają o interesy zachodnich koncernów [w:] Polityka nr 29 (2254) 15 lipca 2000, ss. 60 - 62. Na kanwie tych doświadczeń, za rządów AWS-u podjęte zostały zmiany ustawowe ograniczające dowolność lokalizacji supermarketów.
12. Pełniłem od początku funkcję pierwszego zastępcy prezydenta Jerzego Kropiwnickiego, który powierzył obok spraw finansowych, wielkie wyzwania inwestycyjne z kompleksową rewitalizacją i światowymi projektami dla Łodzi. Z tą perspektywą zostałem Pełnomocnikiem ds. rewitalizacji.
13. Alina Giedryś i Jan Raczyński, autorzy artykułu Multimodalność w aglomeracji łódzkiej w aspekcie funkcjonowania węzła multimodalnego Łódź Fabryczna i tunelu średnicowego [w:] pracy zbiorowej Łódzki węzeł kolejowy - stan obecny i perspektywy rozwoju pod red. Andrzeja Massela, Warszawa 2016 - przedstawiają w swoim tekście faktyczny przebieg przygotowań tej dziejowej inwestycji, dla której sami są wielce bardzo zasłużeni. Cenie bardzo współpracę z nimi. Dla tej inwestycji znaczące było również współdziałanie z samorządem województwa. Wspieraliśmy wspólnymi działaniami projekt Budowy systemu Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej.
14. Finansowanie sportu w samorządach ma swoją odrębną historię. Przy zmianie ustrojowej z 1990 r. zapomniano o tej sferze aktywności, bo kluby sportowe były na utrzymaniu państwowych zakładów pracy. Potrzebna była doga do zaangażowania nowych prywatnych sponsorów i wypracowania form zaangażowania finansowego samorządów.
15. Por. Dobre praktyki wielkich miast, wyd. Unii Metropolii Polskich, Warszawa 2010, ss. 115-136: Łódź Praktyki: Nowa twarz Łodzi (Zewnętrzny wizerunek miasta - autor : Kajus Augustyniak), Drugie życie łódzkich rzek (Gospodarka wodno-ściekowa - autor: Teresa Woźniak), Łódzkie wyzwania (Narzędzia dla rewitalizacji - autorzy: Włodzimierz Tomaszewski, Edyta Kowalska i współpracownicy).
16. Analogiczne projekty rewitalizacyjne w dużych miastach europejskich przedstawia film Łódź z lepszą wieżą Eiffla, zobacz: https://youtu.be/de0kJvBMwWQ
17. Por. http://travel.nytimes.com/2012/01/08/travel/45-places-to-go-in-2012.html?pagewanted=all
18. Jak czytamy w uzasadnieniu dokonanego wyboru przez Jury konkursu: „Projekt w nowatorski sposób realizuje ważne zadanie publiczne, jakim jest zapewnienie przez gminę dostępu do mieszkań ludziom niezamożnym oraz wspiera odnowę zabytkowej substancji miejskiej. Projekt ten może służyć jako modelowy, gdyż zaproponowane rozwiązania mogą być z powodzeniem stosowane przez inne podmioty publiczne.” Niestety „zawodowi” społecznicy w swojej naiwności zwalczali ten Program. Jeszcze niedawno można było przeczytać w publikacji Ministerstwa Rozwoju tekst p.Jarosława Ogrodowskiego o rzekomym „wysiedlaniu” mieszkańców domów familijnych. Powinien odpowiedzieć, co z tymi mieszkańcami się stało po 2010 r.
19. Por. Piotr Sarzyński, Kulturalny turniej miast [w:] Polityka, nr 17 (2702) z 25 kwietnia 2009 r.
20. Por. Marcin Kołodziejczyk, Wroclove Cooltury [w:] Polityka, nr 47 (2934) z 20 listopada 2013 r.
21. Kreowanie atrakcji było podstawowym postulatem wyrażanym w trakcie Property Forum Łódź 26.11.2015 r.
22. Por. Trzecie narodziny Łodzi. „Piotrkowska 104”rozmawia z Włodzimierzem Tomaszewskim, pierwszym wiceprezydentem miasta [w:] Miesięcznik Piotrkowska 104 nr 2 (46) luty 2007 s. 2-3; oraz Łódzkie przyspieszenie duchowe: Łódzki czas naznaczony - przygotowanie do trzecich narodzin; Trzecie narodziny [w:] Łódź Ojca Świętego. W 20.rocznicę wizyty Jana Pawła II w Łodzi, Łódź 2006 i 2007, s. 147-161.