Gorące lato 1980 r. w województwie opolskim. Strajki i inne akcje protestacyjne
dr Zbigniew Bereszyński
Instytut Śląski w Opolu
Wbrew dość szeroko rozpowszechnionej opinii o biernej postawie mieszkańców województwa opolskiego podczas historycznych wydarzeń z lata 1980 r., strajkowała wówczas również znaczna część miejscowych zakładów pracy, a w wielu innych zakładach miały miejsce różnego rodzaju wystąpienia i akcje protestacyjne bez przerywania pracy. Tylko od 1 do 30 sierpnia 1980 r. doszło łącznie do dwunastu akcji strajkowych w dziesięciu zakładach pracy województwa opolskiego. A był to dopiero początek wielkiej fali strajków oraz innych akcji protestacyjnych, jakie przetoczyły się przez Opolszczyznę jeszcze przez następny miesiąc.
Jako pierwsi w województwie opolskim zastrajkowali już 24 lipca 1980 r. pracownicy namysłowskiej filii Zakładów Elektrotechniki Motoryzacyjnej (ZEM) w Świdnicy. Przyłączyli się do akcji strajkowej podjętej przez pracowników ZEM w Świdnicy i Dusznikach-Zdroju oraz załogi kilku wrocławskich zakładów pracy. Akcja ta zakończyła się po uzyskaniu obietnicy podwyżki płac i utworzenia sklepów przyzakładowych.
1 sierpnia 1980 r. zastrajkowała część załogi Fabryki Samochodów Dostawczych (FSD) „Polmo” w Nysie (około 300 osób). Bezpośrednim powodem protestu było wprowadzenie niekorzystnych dla pracowników zmian w zakładowym systemie wynagradzania. W rozmowach z dyrekcją FSD pracownicy uskarżali się także na podwyżki cen i zły stan zaopatrzenia kiosków przyzakładowych. Efektem protestu było wprowadzenie korzystnych dla załogi zmian w regulaminie premiowania.
Do najdłuższych akcji protestacyjnych należał strajk okupacyjny w Zakładach Cementowo-Wapienniczych (ZCW) „Górażdże” w Choruli w dniach 19–21 sierpnia 1980 r. Strajkujący domagali się m.in. wyjaśnienia sytuacji na Wybrzeżu, poprawy zaopatrzenia w podstawowe artykuły żywnościowe, podwyżki płac i zasiłków rodzinnych, udoskonalenia zasad premiowania, likwidacji zbędnych stanowisk administracyjnych, poprawy warunków socjalnych i mieszkaniowych, usprawnienia dowozu pracowników do pracy, zapewnienia lepszej opieki nad dziećmi w wieku przedszkolnym oraz poprawy zagospodarowania Osiedla XXX-lecia PRL w Krapkowicach-Otmęcie, gdzie mieszkała znaczna liczba pracowników ZCW „Górażdże”. Akcję protestacyjną zakończyło porozumienie zawarte w godzinach wieczornych 21 sierpnia pomiędzy wyłonionym przez załogę komitetem strajkowym a przedstawicielami dyrekcji i rady zakładowej ZCW „Górażdże”. Powołano pięcioosobową komisję, która we współpracy z kierownictwem zakładów miała przeanalizować strukturę płac w przedsiębiorstwie i przygotować propozycje podwyżek wynagrodzeń dla osób najniżej zarabiających w celu wyeliminowania występujących dysproporcji płacowych.
27 sierpnia strajkowała część załogi Przedsiębiorstwa Mechanizacji Produkcji Zwierzęcej i Przemysłu Rolnego (PMPZiPR) „Meprozet” w Brzegu, a następnego dnia doszło do akcji strajkowych w Kluczborku (w Fabryce Maszyn i Urządzeń (FMiU) „Famak”), Zawadzkiem i Nysie. Do najpoważniejszych wystąpień należał dwudniowy strajk w Hucie im. Gen. Karola Świerczewskiego w Zawadzkiem (obecnie Huta „Andrzej”). Jego efektem było zawarcie porozumienia przewidującego podwyżkę płac dla załogi oraz realizację innych postulatów strajkowych.
Od 28 do 30 sierpnia strajkowała załoga Zakładów Urządzeń Przemysłowych (ZUP) w Nysie. Deklarowano solidarność ze strajkującymi robotnikami Wybrzeża i przedstawiono własne postulaty na czele z żądaniem rozpisania nowych wyborów do rady zakładowej. Wysłano trzyosobową delegację do ogarniętego akcją strajkową Gdańska. Została ona jednak zatrzymana po drodze z inspiracji Służby Bezpieczeństwa.
29 sierpnia wybuchł strajk w Fabryce Maszyn Rolniczych (FMR) „Agromet” w Brzegu. Zadeklarowano poparcie dla postulatów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Gdańsku oraz opracowano listę 35 postulatów, obejmującą znane z mediów postulaty strajkowe z Wybrzeża oraz liczne postulaty o znaczeniu zakładowym i lokalnym. Domagano się m.in. opuszczenia Brzegu przez stacjonujące w tym mieście wojska sowieckie oraz zwolnienia mieszkań zajmowanych przez żołnierzy sowieckich.
Tego samego dnia przerwali pracę również pracownicy Wydziału Transportu w Krapkowickich Zakładach Celulozowo-Papierniczych. Domagali się podwyżki wynagrodzeń i uzyskali od dyrektora obietnicę pozytywnego rozpatrzenia ich postulatów.
30 sierpnia 1980 r., na znak solidarności z protestującymi załogami Wybrzeża i innych części kraju, zastrajkowali kierowcy z Zakładu Komunikacji Miejskiej w Opolu, stanowiącego miejscowy oddział Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacji Miejskiej (WPKM). Zastrajkowała także część pracowników opolskiego oddziału PKS. Akcję strajkową podjęli tego dnia również kierowcy PKS i WPKM w Nysie. Kierowcy z miejscowego oddziału PKS domagali się zrównania ich zarobków z poborami kierowców w innych oddziałach. Strajkujący kierowcy z nyskiego oddziału WPKM przedłożyli dziesięciopunktową listę postulatów, dotyczących w całości spraw płacowych i problemów związanych z codziennym wewnętrznym życiem zakładu. Strajki w obu oddziałach WPKM i opolskim oddziale PKS zakończyły się jeszcze tego samego dnia. Strajk w nyskim oddziale PKS trwał do godzin przedpołudniowych 31 sierpnia.
Tymczasem 29 i 30 sierpnia miały miejsce kolejne akcje strajkowe w FSD „Polmo” w Nysie. Ich przyczyną był m.in. brak materiałów na niektórych wydziałach przedsiębiorstwa.
Załogi niektórych zakładów pracy manifestowały swoją solidarność ze strajkującymi robotnikami Wybrzeża i przedstawiały swoje postulaty bez przerywania pracy. Sytuacja taka zaistniała m.in. w Opolskim Zakładzie Robót Inżynieryjnych (OZRI) w Opolu. 30 sierpnia wywieszono tam stosowne hasło przed zakładem i przyjęto rezolucję z listą postulatów. Żądano m.in. podwyżki płac dla wszystkich pracowników, płatnych wolnych sobót oraz demokratycznych wyborów do rady zakładowej. Również załoga Fabryki Silników Elektrycznych „Besel” w Brzegu wywiesiła tego samego dnia transparent informujący o solidaryzowaniu się przez nią z pracownikami na Wybrzeżu.
Na przełomie sierpnia i września 1980 r. nastroje społeczne w województwie opolskim wyraźnie poprawiły się w związku z zawarciem porozumień społecznych w Szczecinie i Gdańsku. W niektórych zakładach pracy nadal jednak dochodziło do akcji protestacyjnych, mających swoje lokalne uwarunkowania branżowe lub środowiskowe. Dominowały motywy natury materialnej, związane z dążeniem do poprawy warunków pracy i płacy, ale niekiedy protestowano także przeciwko rażącym nieprawidłowościom i przejawom niesprawiedliwości w bieżącym funkcjonowaniu danego zakładu.
Przykładem tego może być rozpoczęta w nocy z 1 na 2 września 1980 r. akcja strajkowa w Hucie „Małapanew” w Ozimku. Zakończył ją podpisany wieczorem 3 września protokół porozumienia pomiędzy komitetem strajkowym a kierownictwem Huty, przewidujący w szczególności podwyżkę płac dla wszystkich pracowników.
Jedna z największych i najdłuższych akcji strajkowych miała miejsce w Zakładach Przemysłu Bawełnianego (ZPB) „Frotex” w Prudniku w dniach 5–10 września. Jej główną przyczynę stanowiła dość charakterystyczna dla tamtego czasu obawa pracowników, że bez przerwania pracy nie uzyskają oni poprawy warunków płacowych. Chodziło także o zamanifestowanie swojej solidarności ze strajkującymi załogami w innych ośrodkach. Zgłoszono około 150 postulatów, dotyczących spraw płacowych i socjalnych, zaopatrzenia oraz warunków pracy. Postulowano także odwołanie dotychczasowego kierownictwa „Froteksu”.
Akcję strajkową w ZPB „Froteks” zakończyło porozumienie zawarte w nocy z 9 na 10 września 1980 r. pomiędzy komitetem strajkowym a przedstawicielami Zjednoczenia Przemysłu Bawełnianego i dyrekcji „Frotexu”, przy udziale pełnomocnika ministra przemysłu lekkiego oraz I sekretarza Komitetu Miasta i Gminy PZPR w Prudniku.
Z końcem pierwszej dekady września 1980 r. powróciła sprawa postulatów przedstawionych przez załogę OZRI w dniu 30 sierpnia. 10 września, po zakończeniu pracy, pracownicy tego zakładu zebrali się, aby zażądać od dyrekcji odpowiedzi na przedłożone w sierpniu postulaty. Następnego dnia rozpoczęto strajk okupacyjny do czasu pozytywnego załatwienia przedłożonych postulatów. Jego efektem było porozumienie osiągnięte jeszcze tego samego dnia.
W tym samym czasie rozgorzał ponownie konflikt w nyskich ZUP, których załoga strajkowała w ostatnich dniach sierpnia. 11 września przedstawiciele załogi, niezadowolonej z tego, jak przebiegała realizacja postulatów zgłoszonych w sierpniu, zażądali nowego spotkania z dyrektorem. Domagano się podwyżki wynagrodzeń i prawa do działalności niezależnych samorządnych związków zawodowych. Podjęte tego samego dnia rozmowy z kierownictwem ZUP były jednak bezowocne. W związku z tym 12 września przeprowadzono jednogodzinny strajk ostrzegawczy. Jego efektem były zawarte 12 i 17 września porozumienia o treści satysfakcjonującej załogę.
Przykład ZUP podziałał inspirująco na pracowników FSD „Polmo” w Nysie. Na wieść o podwyżce wywalczonej przez załogę ZUP wysunęli oni własne postulaty płacowe.
Wobec braku pozytywnej reakcji rozpoczęto 16 września kolejną akcję strajkową. Późnym popołudniem tego samego dnia doszło do zawarcia porozumienia w sprawie postulowanej podwyżki.
Jedna z ostatnich akcji strajkowych tego rodzaju miała miejsce 1 października 1980 r. w Nyskim Zakładzie Budowlanym, stanowiącym część Opolskiego Kombinatu Budowlanego. Jej powodem był brak odpowiedzi kierownictwa OKB na postulaty zgłoszone 9 września. Późnym popołudniem 1 października przedstawiciele OKB i nadrzędnego zjednoczenia zawarli z załogą NZB porozumienie w sprawie podwyżki.
W drugiej połowie września 1980 r. fala strajków zaczęła stopniowo opadać. Od października tegoż roku akcje strajkowe w województwie opolskim zdarzały się już tylko sporadycznie, z reguły w ramach ogólnopolskich akcji protestacyjnych NSZZ „Solidarność”.
