Kobiety z ulicy Różanej

Joanna Lubecka, historyk, pracownik IPN, Oddział w Krakowie

Krakowski Oddział IPN i „Dziennik Polski” przypominają. 1943. W Berlinie - stolicy totalitarnego państwa, realizującego politykę Zagłady Żydów - na ulicy Rosenstraße przez kilka dni odbywała się demonstracja niemieckich kobiet w obronie aresztowanych żydowskich mężów

Mimo gróźb użycia broni, kobiety nie dały się zastraszyć, choć przecież musiały się bać. Ten odważny czyn podważa często powtarzaną narrację, że sprzeciw wobec nazistowskich prześladowań Żydów mógł mieć jedynie symboliczny wymiar, gdyż zawsze był bezskuteczny. Kobiety z berlińskiej Rosenstraße udowodniły, że opór może przynieść skutek nawet w warunkach systemu totalitarnego - ich żydowskich mężów uwolniono, żaden z nich nie zginął.

Problem mieszanych małżeństw

Zgodnie z prawem III Rzeszy mianem Mischehe określano mieszane małżeństwa żydowsko-niemieckie. Kolejne ustawy antyżydowskie ograniczały prawa niemieckich Żydów, a ustawa o ochronie niemieckiej krwi z 15 sierpnia 1935 r. w ogóle zakazywała zarówno zawierania małżeństw, jak i kontaktów seksualnych Żydów z Niemcami. Kontakty takie były karane jako zhańbienie rasy (Rassenschande). Od tego czasu władze niemieckie naciskały na niemieckich współmałżonków próbując wymusić na nich decyzję o rozwodzie. W ustawach norymberskich, mimo nacisków niektórych działaczy partyjnych, m.in. Wilhelma Stuckarta, nie znalazł się przepis o przymusowych rozwodach. W październiku 1943 r. pojawił się ponownie projekt takiego rozporządzenia, ale również nie wszedł w życie, gdyż Hitler w tej sprawie nigdy nie podjął ostatecznej decyzji. Nie znaczy to jednak, że władze nie wywierały presji na niemieckich współmałżonków. Już w lipcu 1938 r. uznano, że przyczyny rasowe były wystarczającym powodem do przeprowadzenia rozwodu. Wraz z nasilającymi się prześladowaniami Żydów, z coraz liczniejszymi deportacjami i plotkami krążącymi o eksterminacji Żydów na wschodzie, liczba rozwodów w małżeństwach mieszanych wzrosła i była o 20 proc. wyższa od przeciętnej. Dramatyczne decyzje często podejmowane były przez obydwoje małżonków w obawie o los całej rodziny, a szczególnie dzieci. Zgodnie z nazistowskim prawem, w przypadku śmierci nieżydowskiego partnera żydowski współmałżonek był natychmiast deportowany do obozu. Wyjątek czyniono wtedy, gdy był on jedynym opiekunem dzieci z tego małżeństwa.

Prawo nazistowskie rozróżniało małżeństwa mieszane „uprzywilejowane” i „nieuprzywilejowane”. Te pierwsze dotyczyły sytuacji, w których kobieta była Żydówką lub w których mężczyzna był Żydem, ale dzieci z tego małżeństwa nie były wyznania mojżeszowego. Nie musieli oni nosić żółtej gwiazdy i nie byli zmuszani do prac przymusowych. Historycy szacują, że w samym Berlinie na początku 1943 r. było ok. 6000 uprzywilejowanych i 2800 nieuprzywilejowanych małżeństw. Wobec presji władz, pogłosek o prześladowaniach na wschodzie, nadużyć lokalnej administracji, można z pewnością stwierdzić, że fakt posiadania niemieckiego współmałżonka nie dawał Żydowi gwarancji, ale znacznie podnosił prawdopodobieństwo przeżycia.

Grosse Inferno

18 lutego 1943 r. Josef Goebbels napisał w swoich Dziennikach: „Żydzi zostaną definitywnie usunięci z Berlina. W wyznaczonym dniu, 28 lutego, mają najpierw wszyscy zostać zgromadzeni w obozach, a potem stopniowo być wywożeni, dzień w dzień do 2000 osób. Postawiłem sobie za cel, aby do połowy, najpóźniej do końca marca Berlin stał się miastem wolnym od Żydów”. Deportacje odbywały się coraz częściej i obejmowały coraz więcej żydowskich mieszkańców Berlina. Ze 160 tys. żydowskich berlińczyków wiosną 1943 r. pozostało ich już jedynie 35 tys. W tym nadal ok. 5-7 tys. z mieszanych małżeństw. Od początku 1943 r. wszyscy oni zostali zmuszeni do pracy w ponad 100 zakładach. 27 lutego rozpoczęła się akcja „wyłapywania” i aresztowania Żydów, również tych, którzy mieli niemieckich współmałżonków. Przeszła do historii jako akcja fabryczna, jako że Żydów aresztowano właśnie w zakładach, w których pracowali. Uczestnik tych aresztowań berliński rabin Martin Riesenburger nazwał tę akcję „Grosse Inferno” (wielkim piekłem). W Berlinie aresztowania objęły ok. 11 tys. osób. Tych, którzy żyli w mieszanych małżeństwach ulokowano w budynku dawnej gminy żydowskiej przy ul. Rosenstraße. Ich liczbę szacuje się na ok. 2 tys. osób, byli to głównie mężczyźni.

„Oddajcie nam mężów”

Warunki pobytu w budynku przy Rosenstraße opisuje jeden z aresztowanych Siegfried Cohn: „pomieszczenia były zatłoczone, ludzie spali na podłodze, a toalety były w opłakanym stanie”. Jedynego wejścia do pomieszczenia pilnowali esesmani. Informacja o tym, gdzie przetrzymywani są żydowscy współmałżonkowie szybko rozeszła się po Berlinie. Od początku marca na Rosenstraße zaczęły zbierać się kobiety - żony aresztowanych. Elsa, żona aresztowanego Rudiego Holzera, wiele lat później wspominała: „myślałam, że będę tam jedyna. Ale gdy dochodziłam, zobaczyłam zbiegowisko. Ludzie napływali tam od szóstej rano! Uliczka była pełna!…”. Charlotte Rosenthal zapamiętała scenę, której była świadkiem: „w pobliżu mnie stała kobieta z bratem, żołnierzem Wehrmachtu w mundurze. Podszedł nagle do esesmana i powiedział: jeśli mój szwagier natychmiast nie zostanie uwolniony, nie wrócę na front”.

Inna uczestniczka protestu Charlotte, żona Juliusa Israela, kilkadziesiąt lat później opowiadała o demonstracji 6 marca, która była punktem kulminacyjnym protestu: „Sytuacja pogarszała się. Esesmani wycelowali w nas karabiny maszynowe (…), ale wtedy po raz pierwszy zaczęliśmy krzyczeć „mordercy!” Wtedy wydarzyło się coś nieoczekiwanego - karabiny maszynowe zostały usunięte. Przed obozem zapanowała cisza, słychać było tylko odosobnione szlochy”.

W ciągu tygodnia protestów kilkakrotnie grożono demonstrującym rozstrzelaniem. Zgodnie z prawem III Rzeszy wszelkie zgromadzenie publiczne były zakazane. Historycy szacują, że na Rosenstraße demonstrowało w różnych momentach od 100 do 1000 osób. Czasem przyłączali się przechodnie i wtedy liczba demonstrantów mogła dochodzić nawet do 5 tys.

6 marca większość aresztowanych została zwolniona. Do domu wrócił również Julius Israel. „Nie wyglądał na bardzo zadbanego”, wspominała jego żona, „ale gdy zwróciłam uwagę, że był ogolony, roześmiał się i powiedział: w przeciwnym razie wyglądałbym jak Żyd”.

W tym samym czasie ok. 7-8 tys. aresztowanych w Berlinie Żydów zostało deportowanych do KL Auschwitz, większość została od razu stracona.

Pamięć

Demonstracja kobiet na Rosenstraße była prawdopodobnie jedynym udany protestem w obronie Żydów. Nie jest do końca jasne, dlaczego władze ustąpiły. Być może klęska pod Stalingradem zmieniła chwilowo hierarchię spraw, być może ustąpił sam Hitler, który był przekonany, że popularność i poparcie społeczne jest główną podstawą władzy politycznej. Minister propagandy Josef Goebbels napisał w swoim dzienniku 6 marca, że na Rosenstraße rozegrały się „niemiłe sceny (…). Ludność zebrała się w dużej liczbie, a po części stanęła nawet trochę w obronie Żydów”. I dalej: „wydałem SD polecenie, nie przeprowadzać ewakuacji Żydów akurat w tak krytycznym momencie. Lepiej odczekajmy jeszcze parę tygodni, potem będziemy mogli przeprowadzić całą sprawę tym bardziej gruntownie”. Do tematu aresztowania żydowskich współmałżonków władze nie powróciły już do końca wojny.

Mimo ogromnego sukcesu protestu kobiet, wydarzenie to pozostawało nieznane i niezbadane aż do końca lat 80., kiedy to amerykański historyk Nathan Stoltzfus napisał artykuł o demonstracji w „Die Zeit”. Jego tekst wywołał wiele kontrowersji i pytań: czy protest naprawdę doprowadził do uwolnienia więźniów? A może po prostu odpowiadało to planom Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy? Faktem jest, że demonstrujące kobiety z pewnością nie znały planów RSHA, widziały za to wycelowane w siebie karabiny i z pewnością czuły strach.

Prof. Stoltzfus uważa, że ​​Niemcy nie chcieli przyznać, że skuteczny opór wobec terroru nazistowskiego był możliwy, bo wtedy pojawia się pytanie, dlaczego więcej Niemców nie znalazło w sobie takiej odwagi.

Znany niemiecki filolog Victor Klemperer przeżył wojnę dzięki swojej niemieckiej żonie, która mimo nacisków władz zdecydowanie odmawiała rozwodu. Swoją najważniejszą książkę „Lingua Tertii Imperii. Notatnik filologa” zadedykował swojej żonie, pisząc: „Bez Ciebie nie byłoby tej książki, a i nie byłoby też od dawna tego, który ją napisał. (…) Ty wiesz, a i ślepy by poznał, kogo mam na myśli, kiedy swoim słuchaczom mówię o heroizmie”.