Liczą się fakty. „Łupaszka” spalił dwie wsie [rozmowa]

Karina Obara

Rozmowa z prof. Olegiem Łatyszonkiem, historykiem z Instytutu Historii i Nauk Politycznych uniwersytetu w Białymstoku.

Słyszał pan o legendarnym dowódcy V Wileńskiej Brygady AK o pseudonimie Łupaszka?
Trudno, żeby historyk z Białegostoku o nim nie słyszał. „Łupaszka” jest teraz nowym bohaterem, żołnierzem wyklętym, ale w pamięci Białorusinów nie zapisał się dobrze. Spalił dwie wsie - Potokę i Wiluki, rozstrzeliwał ludzi, z jego rąk ginęły niewinne dzieci, kobiety i starcy. Mówiono, że ci, co zginęli, to kolaboranci sowieccy, ale historycy dowiedli (jest na ten temat książka Pawła Rokickiego z IPN), że „Łupaszka” i jego oddział nie wahali się gwałcić i likwidować niewinnych ludzi. To wszystko w odwecie za zamordowanie Polaków.

Ale czy to ma być usprawiedliwienie?
Moim zdaniem, zamordowanie stu osób kwalifikuje „Łupaszkę” jako zbrodniarza wojennego. I nie mogę się nadziwić, że jego imieniem, czyli Zygmunta Szendzielarza, nazwano 9. Warmiński Pułk Rozpoznawczy. Jeśli pod takimi sztandarami ma walczyć Wojsko Polskie, to jestem przerażony.

W najbliższą niedzielę, 24 kwietnia, mieszkańcy Torunia, którzy uważają Zygmunta Szendzielarza za bohatera, oddadzą mu hołd.
Trudno się dziwić, że uważają tak zwykli ludzie, skoro prezydent Komorowski nadał 9. Pułkowi imię Szendzielarza. W ten sposób uznał go za kogoś, kto zasłużył na wielki zaszczyt.

To PO postanowiła wprowadzić do kalendarza święto Żołnierzy Wyklętych, a oni nie są bez skazy.

W tamtych czasach nikt nie był bez skazy.
Nie wejdziemy już do głowy człowieka nieżyjącego, aby się dowiedzieć, co nim kierowało, ale liczą się fakty, a one mówią same za siebie. Jeśli ktoś mordował niewinnych cywilów, to jest zbrodniarzem wojennym. Mnie przeraża, że w Polsce tacy ludzie są teraz czczeni.

Ale skoro są dowody na to, że „Łupaszka” był zbrodniarzem, to dlaczego niektórym tak trudno to zaakceptować?
Bo jest ogromna propaganda, aby głosić, że nie jest prawdą to, że tacy jak „Łupaszka” mordowali niewinnych. Historycy swoje zrobili. Wszystko jest udokumentowane, ale nikt historyków nie pyta o zdanie. Część osób nie chce się z tym pogodzić, bo wyznają nowy kult świętych. Skoro są święci, muszą być bez skazy. To prosty mechanizm psychologiczny, który dotyczy zwykłych ludzi. Wiara w fałszywych bożków nie powinna jednak przesłaniać prawdy.

W minioną sobotę w bazylice w Białymstoku odprawiono mszę z okazji 82. rocznicy powstania Obozu Narodowo-Radykalnego. Celebrował ją nieformalny kapelan skrajnej prawicy ks. Jacek Międlar. Wzywał ONR, aby dokonał „chemioterapii dla ogarniętej nowotworem złośliwym Polski”. Czy pana zdaniem, Polska niebezpiecznie przechyla się w prawo?
Bez wątpienia. Na szczęście środowiska podobne ONR są jeszcze w Polsce marginalne, choć coraz głośniejsze. To jest zjawisko ogólnoeuropejskie, wcale nie dotyczy tylko krajów postkomunistycznych. Nacjonalizm wzrasta w całej Europie. Imponuje on młodzieży, która nie wie, co to jest wojna, a jedyne wyobrażenie, jakie o niej ma, czerpie z gier komputerowych. Do tego dochodzi zła sytuacja ekonomiczna, elity nie przejmują się prostymi ludźmi, a więc prości ludzie domagają się ukarania elit. To musi niepokoić. Polska to kraj sarmacki. Mieliśmy demokrację szlachecką, ale drobna szlachta niewiele miała do powiedzenia, bo wisiała u pańskiej klamki. Dlatego mam podejrzenia, że kto by w Polsce nie rządził, to i tak będzie po staremu. Tu najważniejsza jest rodzina, słabo interesujemy się sprawami publicznymi.

To, co teraz się dzieje w Polsce, ciekawi grupkę ludzi, większość się tylko przygląda.

Ale młodzież tłumnie idzie w marszach ONR.
Bo Polska to biedny kraj, bez perspektyw. Jeśli młody człowiek z blokowiska jeszcze nie wyjechał, to musi się przyłączyć do radykalnego ruchu. Jak inaczej może zwrócić uwagę elit, że został zlekceważony? I to już w kolejnym pokoleniu.

***

W obronie dobrego imienia majora "Łupaszki"

dr Kazimierz Krajewski, Grzegorz Wąsowski

Instytut Pamięci Narodowej wspólnie z Instytutem Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk opublikował pracę Glinciszki i Dubinki. Zbrodnie wojenne na Wileńszczyźnie w połowie 1944 roku i ich konsekwencje we współczesnych relacjach polsko-litewskich, autorstwa dr. hab. Pawła Rokickiego. Jej lekturę kończy się z głębokim przekonaniem o słuszności tezy autora, że mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka” [a nie „Łupaszko” jak u Rokickiego – przyp. KK i GW] jest zbrodniarzem wojennym, obciążonym rozkazem nakazującym zabijanie, w ramach polskiej akcji odwetowej wymierzonej przeciwko Litwinom, kobiet i dzieci.

Czytelnikowi towarzyszy też poczucie, że wskutek dotychczasowych zaniedbań będących udziałem badaczy dziejów polskiego podziemia niepodległościowego, którym to zaniedbaniom kres położył dopiero Rokicki, przywrócenie postaci mjra „Łupaszki” narodowej pamięci, mające miejsce po upadku komunizmu w Polsce, odbyło się w sposób niepełny i niewłaściwy. Jak pisze Rokicki:
wynikiem tego [zaniedbania] jest obecnie szeroka popularyzacja ułomnego – gdyż niepełnego – wizerunku wojennego bohatera. Tymczasem losy mjr. „Łupaszki” powinny nieść również przestrogę i inspirować do rozważań nad etycznym wymiarem metod prowadzenia walki (str. 221).

Tłem faktograficznym dla sformułowania przez Rokickiego poglądu, zgodnie z którym mjr „Łupaszka” jest zbrodniarzem wojennym, poglądu usankcjonowanego pieczęcią Instytutu Pamięci Narodowej, stały się mord popełniony 20 czerwca 1944 r. przez litewską policję na ludności polskiej w Glinciszkach (gdzie kompania 258 batalionu policji litewskiej rozstrzelała 39 Polaków, w tym kobiety, starców i jedenaścioro dzieci; zamordowany został także administrator majątków ziemskich Władysław Komar, polski działacz na Wileńszczyźnie) i będący jego konsekwencją odwet przeprowadzony przez oddziały AK na przedwojennym terytorium państwowym Litwy.
Główną rolę podczas działań odwetowych odegrały dwa pododdziały 5 Brygady Wileńskiej AK (dalej: 5 BW). Jednym z nich dowodził wachm. Antoni Rymsza „Maks”, drugim por. cc Wacław Wiącek „Rakoczy”, pełniący wówczas funkcję zastępcy dowódcy 5 BW. Są one odpowiedzialne m.in. za śmierć 27 osób narodowości litewskiej w miejscowości Dubinki, w tym, niestety, także kobiet i dzieci. Łącznie w dniach 22- 30 czerwca 1944 r. w wyniku działań AK zginęło nie mniej niż 81 osób narodowości litewskiej, z czego ponad 60 od kul żołnierzy 5 BW.

Dla porządku należy zaznaczyć, że Rokicki nie dokonał żadnego odkrycia w badaniach nad relacjami polsko-litewskimi w latach II wojny światowej. Polskie działania odwetowe podjęte w reakcji na mord w Glinciszkach opisane bowiem zostały, choć nigdy nie tak szczegółowo jak uczynił to Rokicki, zarówno przez żołnierzy AK, uczestników tych działań, jak i przez historyków zajmujących się wojennymi dziejami Wileńszczyzny. Fakt, że ofiarą polskiego odwetu padły wówczas osoby cywilne jest znany każdemu, kto choć trochę interesuje się historią AK na Kresach. Rokicki, korzystając z szerokiej bazy źródłowej, osiągnął natomiast niespotykany dotąd stopień szczegółowości opisu tych wydarzeń, a zwłaszcza obrazu polskiego odwetu. W efekcie jego książka, pełna okropności zawartych w relacjach odnoszących się do śmierci litewskich cywilów, w tym kolejnych kobiet i dzieci, poniesionej z rąk żołnierzy AK, mocno oddziałuje na emocje polskiego czytelnika, czym dodatkowo wzmacnia efekt dyskredytacji postaci „Łupaszki”.

Z faktami nie należy polemizować, ludzie ci rzeczywiście zginęli, a opisane zdarzenia istotnie miały miejsce i nie mogą być dla strony polskiej powodem do dumy. Można jednak zastanawiać się, czy równie dużą staranność badawczą, jak przy odmalowaniu obrazu okropieństwa polskich działań odwetowych, zachował Rokicki wskazując mjra „Łupaszkę” jako osobę winną temu, że odwet ten został skierowany także wobec litewskich kobiet i dzieci.

W tym kontekście zasadnicze pytanie brzmi: czy Rokickiemu rzeczywiście udało się ustalić kto po stronie polskiej był wówczas rozkazodawcą działań, które przyniosły śmierć kobiet i dzieci? W ocenie niżej podpisanych prawidłowa odpowiedź na to pytanie jest niekorzystna dla autora książki. Uważna analiza pracy Rokickiego uzasadnia bowiem tezę, że z góry założył on winę dowódcy 5 BW, por./mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, choć nie potrafił tego w przekonywujący sposób dowieść. Jego tok rozumowania opierał się w tej kwestii, podobnie jak w wielu innych, na przypuszczeniach i spekulacjach. Tymczasem ustalenie dokładnej treści wydanego przez „Łupaszkę” rozkazu podjęcia działań odwetowych wobec Litwinów jest sprawą mającą absolutnie zasadnicze znaczenie dla przesądzenia o jego winie. Dokument ten nie zachował się, podobnie jak raport z odwetowego wypadu pododdziałów 5 BW na Litwę, choć jest wielce prawdopodobne, że takowy został sporządzony. Zapisy na temat owego rozkazu są w polskich relacjach i wspomnieniach bardzo ogólnikowe i wnoszą niewiele informacji. Z relacji „Rakoczego” wynika, że rozkaz istotnie wydał „Łupaszka” i była w nim mowa o egzekucji jako represji na ludności litewskiej. Kogo jednak taka represja miała dotyczyć, „Rakoczy” już nie precyzował. Jest wielce wątpliwe, że „Łupaszka” nakazał zabijanie kobiet i dzieci, ale dla Rokickiego wina dowódcy 5 BW jest oczywista. Dodajmy, że nigdy – ani wcześniej, ani później – rozkazów tego rodzaju „Łupaszka” nie wydał. Możemy posłużyć się analizą porównawczą z działaniami o charakterze odwetowym podejmowanymi przez odtworzoną w 1945 r. na Podlasiu 5 BW; w czasie kampanii wiosenno – letniej 1945 r. tej jednostki miały miejsce trzy tego rodzaju akcje, przy tym w żadnej nie wydano rozkazu represjonowania kobiet lub dzieci.

Rokicki, nie znając treści rozkazu „Łupaszki” dotyczącego odwetowego wypadu na Litwę, swoje przekonanie o odpowiedzialności dowódcy 5 BW za śmierć kobiet i dzieci, opiera wyłącznie na przypuszczeniach, pisząc m.in.
Z praktyki dowodzenia oddziałami partyzanckimi AK wynikałoby, że decyzję o sposobie przeprowadzenia akcji odwetowej podjął dowódca 5. Brygady AK rtm. Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”. Jak można wnioskować ze skutków akcji, za jej cel uznał on najwyraźniej zniszczenie w całości wybranych rodzin. Tak bowiem zamordowano większość ofiar – w grupach rodzinnych. Za wyjątek można uznać cztery przypadki rozstrzelania wyłącznie młodych mężczyzn, czemu nie towarzyszyły represje wobec ich rodzin. Wspominaną w niektórych źródłach przygotowaną przed akcją listę osób do zgładzenia powinno się zatem interpretować jako listę rodzin (str. 61).

Dalej pisze Rokicki:
Jednocześnie od partyzantów [5 Brygady] wymagano ścisłego wykonywania otrzymanych rozkazów, w tym także egzekucji, nie pozostawiając miejsca na ocenę ich słuszności.

Na poparcie tej ostatniej tezy, uznawanej przez autorów niniejszego tekstu za zasadną, przywołuje przykład żołnierza 5 BW Zygmunta Mineyki „Lina”, który zimą 1944 r. za niewykonanie rozkazu likwidacji sowieckiego konfidenta został skazany na karę śmierci, od wykonania której uratował go kapelan oddziału, wstawiając się za „Linem” u „Łupaszki”. W efekcie partyzantowi darowano życie, wydalając go jednak z szeregów 5 BW.

Kolejny element rozumowania Rokickiego sprowadza się do spekulatywnego wykluczenia możliwości podjęcia podczas akcji odwetowej działań naruszających rozkaz „Łupaszki”. Przebieg wydarzeń podczas wypadu pododdziałów 5 BW na Litwę jednoznacznie jednak pokazuje, czego Rokicki nie dostrzega bądź dostrzec nie chce, że w trakcie realizacji działań odwetowych doszło do zmiany ich pierwotnych założeń. Bo albo rozkaz „Łupaszki” nakazywał zabijanie całych rodzin, albo zabijanie wyłącznie osadników wojskowych, szaulisów, policjantów i bojówkarzy. Pododdziały 5 BW nie zrealizowały konsekwentnie żadnego z tych założeń.

Przyjmując na chwilę tezę Rokickiego, że „Łupaszka” wydał rozkaz zabicia ludzi z listy z ich rodzinami, należy stwierdzić, że w czterech przypadkach dopuszczono się ewidentnej niesubordynacji, która powinna skutkować surowymi konsekwencjami wobec osób winnych niewykonania rozkazu (analogicznie jak w sprawie „Lina”) - nic o tym jednak nie wiadomo. Dwie pierwsze egzekucje odbyły się bowiem według schematu, że ginął tylko mężczyzna wytypowany do likwidacji, a jego rodzinę oszczędzono. W takich samych okolicznościach zginęły także dwie ostatnie ofiary analizowanych działań 5 BW. Czyli zarówno na początku akcji odwetowej pododdziałów 5 BW, jak i w jej końcowym etapie zastosowano ten sam model postępowania, istotnie odmienny od pozostałych wówczas dokonanych egzekucji. Dlaczego zatem tego modelu działania Rokicki nie uznaje za odpowiadający ramom rozkazu Łupaszki ani takiej możliwości nie dopuszcza, forsując wyłącznie tezę przeciwną?

Trzeba też zauważyć, że Paweł Rokicki stosuje niejednakowe kryteria przy ocenie odpowiedzialności oficerów AK za przelew krwi podczas odwetowego wypadu na Litwę. Pisze m.in., że:
W odrębny sposób [od akcji odwetowej 5 BW] rozpatrywać należy sprawstwo zabójstw dokonanych w trakcie ekspedycji karnej 2. Zgrupowania AK. Przeprowadzona ona została na rozkaz komendanta okręgu ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego „ Wilka”, więc przede wszystkim on ponosi za nią odpowiedzialność. Nie sposób tego potwierdzić bez znajomości treści rozkazu ppłk „Wilka” [...] Można jednak mieć wątpliwości, czy podczas realizacji zadania nie doszło do przekroczenia ram rozkazu przez jego wykonawców (str. 193).

Mamy zatem u Rokickiego dwie różne miary w stawianiu hipotez badawczych. Nie jest znana ani treść rozkazu „Łupaszki”, ani treść rozkazu „Wilka”, lecz w pierwszym przypadku Rokicki praktycznie wyklucza, że ramy rozkazu „Łupaszki” zostały przekroczone, natomiast w drugim taką możliwość dopuszcza.

W swej książce Rokicki cytuje fragment artykułu pt. „Jak prawy żołnierz polski”, który ukazał się 25 czerwca 1944 r. w organie prasowym BIP Komendy Okręgu Wilno „Pobudce”, napisany zapewne przez redaktora tego pisma - ppor. Lecha Beynara vel Pawła Jasienicę „Nowinę”. Jednoznacznie określono tam zasady moralne, jakimi powinni kierować się żołnierze AK (stanowczo odrzucono możliwość represjonowania osób cywilnych, kobiet i dzieci, uznając takie działania za haniebne). Nawet jeśli nie Jasienica był autorem wzmiankowanego tekstu, to bez wątpienia, jako główny redaktor „Pobudki”, z przesłaniem artykułu w pełni się utożsamiał. W tym kontekście bardzo wymowny jest fakt, że oficer ten już we wrześniu 1944 r. oddał się pod rozkazy „Łupaszki” i został jego zastępcą, walcząc u boku dowódcy 5 BW do połowy sierpnia 1945 r.

Okoliczność ta nie skłoniła jednak Rokickiego do rozważań, czy Paweł Jasienica był aż takim hipokrytą, że w trzy miesiące po ukazaniu się rzeczonego artykułu w „Pobudce” został podkomendnym człowieka, który, jak twierdzi Rokicki, wydał rozkaz zabijania litewskich kobiet i dzieci, czy też jednak przeciwnie - Jasienica podjął taką decyzję, bo o treści rozkazu „Łupaszki” nakazującego podjęcie akcji odwetowej za zbrodnię popełnioną na Polakach w Glinciszkach miał wiedzę odmienną od przemyśleń, które w książce firmowanej przez IPN upowszechnia Rokicki. Dodajmy, że z relacji podkomendnych i współpracowników „Łupaszki” wynika, że stosunki pomiędzy nim i Pawłem Jasienicą charakteryzowały się wzajemnym szacunkiem, zaufaniem i przyjaźnią. Czy można uwierzyć, że intelektualista jakim był Paweł Jasienica pozostawałby w takich relacjach z człowiekiem, który rozkazał zabijać kobiety i dzieci? Czy przyjąłby funkcję jego zastępcy?

Zdaniem autorów niniejszego tekstu, „Łupaszka”, wydając rozkaz o zastosowaniu odwetu na Litwinach, nie nakazywał zabijania kobiet i dzieci, zaś ramy jego rozkazu zostały przekroczone przez „Rakoczego” i „Maksa” - dowódców pododdziałów 5 BW skierowanych wówczas przez „Łupaszkę” na przedwojenne terytorium państwowym Litwy w celu wykonania działań odwetowych (sam „Łupaszka” nie wziął udziału w tych działaniach, pozostając z resztą sił 5 BW po polskiej stronie starej granicy państwowej). W pierwszej i ostatniej fazie akcji odwetowej, a zatem bezpośrednio po odebraniu rozkazu „Łupaszki” i gdy bliski był powrót do miejsca postoju dowódcy 5 BW, zastosowano się ściśle do treści rozkazu „Łupaszki”, pozbawiając życia wyłącznie osoby wytypowane do likwidacji. W innych momentach działań odwetowych rozkaz ten przekroczono, wybijając całe rodziny.

Kolejna istotną kwestią jest odpowiedź na pytanie czy odwet polski miał być rzeczywiście z założenia ślepy? Na liście osób wytypowanych do egzekucji znaleźli się osadnicy wojskowi, aktywni szaulisi, uczestnicy litewskiego ruchu powstańczego w czerwcu 1941 r., a także policjanci w służbie niemieckiej. Nie byli to ludzie bezbronni. Zaatakowane gospodarstwa zostały wskazane partyzantom 5 BW przez przewodników z siatki terenowej AK, którzy byli doskonale zorientowani, jak poszczególni Litwini zachowywali się w stosunku do Polaków. Że swej broni nie zdążyli oni użyć, to już zupełnie inna kwestia. Co oczywiście nie usprawiedliwia w najmniejszym stopniu tych partyzantów, którzy dopuścili się zabójstw kobiet lub dzieci.

Konkluzje poczynione przez Rokickiego odnośnie osoby majora „Łupaszki” wpisują się w doniosły sposób w dyskusję na temat „Panteonu Żołnierzy Wyklętych”. Nasuwają oczywiste pytanie, czy mjr „Łupaszka”, przedstawiony przez Rokickiego jako zbrodniarz wojenny, powinien tam się znaleźć. Problem polega na tym, że przekaz sformułowany przez Rokickiego jest ułomny. Autor nie zdołał ustalić okoliczności zupełnie zasadniczych dla przesądzenia o winie dowódcy 5 BW. Przyjmuje jednak za bezsporne, że „Łupaszka” wydał rozkaz zabijania litewskich kobiet i dzieci, czym skazuje go na infamię w oczach czytelników i szerszej opinii publicznej. Prawi przy tym morały o prawdzie i „właściwej ocenie” wydarzeń i postaci. Cóż, może jednak zdałoby się więcej rozwagi i powściągliwości w formułowaniu tego rodzaju osądów? Także wówczas, gdy ceną za to mógłby być mniejszy rozgłos nazwiska autora książki.

(Tekst zaczerpnięty ze strony podziemiezbrojne.blox.pl)

***

ZBRODNIA DUBIŃSKA A MAJOR „ŁUPASZKO"

W sierpniu tego roku, na łamach tygodnika „wSieci” (2015, nr 32, s. 70–72) opublikowany został artykuł Kazimierza Krajewskiego i Grzegorza Wąsowskiego pt. W obronie „Łupaszki”.

Artykuł ten ukazał się również w internecie (m.in.: www.fundacjapamietamy.pl; podziemiezbrojne.blox.pl; blogmedia24.pl). Ponieważ stanowił on polemikę z moją książką pt. Glinciszki i Dubinki. Zbrodnie wojenne na Wileńszczyźnie w połowie 1944 roku i ich konsekwencje we współczesnych relacjach polsko-litewskich (Warszawa 2015), zmuszony jestem odnieść się do sformułowanych pod adresem książki zarzutów. Czynię to na stronie internetowej Pamięć.pl, ponieważ redakcja tygodnika „wSieci” nie wyraziła zainteresowana opublikowaniem mojej repliki.

Na wstępie artykułu Kazimierz Krajewski i Grzegorz Wąsowski głoszą, że „nie dokonałem żadnego odkrycia w badaniach nad relacjami polsko-litewskimi w latach II wojny światowej”, bowiem polski odwet na Litwie z czerwca 1944 r. jest faktem powszechnie znanym i był już niejednokrotnie opisywany. Oczywiście, wydarzenia w Glinciszkach i Dubinkach są znane, tyle, że pobieżnie, przez co narosły wokół nich zafałszowania. A wkładem w badania może być także weryfikacja dotychczasowych błędnych twierdzeń. Wkładem tym istotniejszym, że sprawa dotyczy wydarzeń doniosłych, uznawanych za kulminację polsko-litewskiego konfliktu w czasie wojny. Błędny dotąd opis zajść polegał zwłaszcza na umniejszaniu skali odwetu 5. Brygady AK (zawężanego do akcji w samych Dubinkach) i wyraźnie fałszywym przedstawianiu jego przebiegu (legenda o rzekomej walce zbrojnej w Dubinkach). W taki też sposób pisał o sprawie Kazimierz Krajewski wraz z Tomaszem Łabuszewskim w książce „Łupaszka", „Młot", „Huzar". Działalność 5. i 6. Brygady Wileńskiej AK (1944–1952) (Warszawa 2002, s. 15–16): [...] Konsekwencją tej zbrodni [litewskiej zbrodni w Glinciszkach – przyp. P. R.] był odwetowy wypad 5 Brygady Wileńskiej w dniu 23.6.1944 r. na tereny leżące za przedwojenną litewską granicą państwową. Zaatakowano wieś Dubinki, gdzie w ufortyfikowanym dworze mieściła się załoga policji litewskiej. Podczas uderzenia na wieś oprócz członków policji zabito jednak także osoby cywilne. Łącznie zginęło 27 Litwinów, w tym oprócz policjantów także kobiety i dzieci. W mojej książce za punkt wyjścia do formułowania jakichkolwiek twierdzeń, przyjąłem konieczność możliwie szczegółowej rekonstrukcji przebiegu wydarzeń, także akcji odwetowej 5. Brygady AK na Litwie. Przyniosło to ustalenia, że akcja ta objęła nie tylko miasteczko Dubinki, ale także cały szereg innych miejscowości (Giże, Gorszwiany, Janiszki, Ołkuny, Reputany, Vymančiai, Zabelina i Zajeziorce) na terenie aż trzech gmin. Przytaczam też znacznie dłuższą listę ofiar – minimum 68 osób, których nazwiska udało się ustalić, czyli przeszło dwukrotnie więcej niż dotąd powtarzano. W konsekwencji stwierdzam, że ofiarami akcji 5. Brygady AK padły przede wszystkim kobiety i dzieci (ok. 75% wszystkich zabitych). Negatywnie weryfikuję zaś wcześniejszą obiegową wersję o tym, że cywile byli jedynie dodatkowymi, czy też nawet przypadkowymi ofiarami walki. Udowadniam, że zostali oni zastrzeleni na skutek celowego działania podkomendnych rtm. „Łupaszki”. W czasie zaś akcji w Dubinkach nie doszło do żadnej walki, w szczególności z litewską policją, której tam po prostu nie było. Ustalenia te nie pozostawiają wątpliwości, że akcja odwetowa 5. Brygady AK była zbrodnią wojenną na ludności cywilnej. Ocenę, czy powyższe ustalenia stanowią jakiś wkład w badania, pozostawiam czytelnikom książki.

Głównym zarzutem sformułowanym przez krytyków jest ich zdaniem pochopne i nieuzasadnione przypisywanie odpowiedzialności za tę zbrodnię dowódcy 5. Brygady AK rtm. Zygmuntowi Szendzielarzowi „Łupaszce”, oparte jakoby „wyłącznie na przypuszczeniach”. Jednocześnie, w tym samym artykule autorzy przytaczają relację ówczesnego zastępcy rtm. „Łupaszki” – por. cc Jana Wiktora Wiącka „Rakoczego”, która w szerszym cytowaniu brzmi: [...] [na wiadomość o litewskiej zbrodni na Polakach w Glinciszkach – przyp. P. R.] dowódca 5-tej Brygady wysłał 2 szwadrony na Litwę w celu wykonania podobnej egzekucji jako represji na ludności litewskiej. W ciągu trzech dni rozstrzelano 4 policjantów i 87 cywilnych osób narodowości litewskiej spośród kolonistów nasłanych na miejsce wysiedlonych Polaków. Ze wzmianki tej wprost wynika, że rozkazodawcą był rtm. „Łupaszko”, a celem akcji litewska ludność cywilna (określona w tekście jako koloniści, co oznacza litewskich osadników wojskowych, którym przydzielono rozparcelowane majątki ziemskie skonfiskowane polskim właścicielom). Wzmianka zaś o tym, że akcja odwetowa miała być „egzekucją podobną” do zbrodni w Glinciszkach (gdzie Litwini zamordowali wszystkich polskich mieszkańców niezależnie od wieku i płci) oznacza, że zamiarem rozkazodawcy było dokonanie podobnie masowej egzekucji, obejmującej także kobiety i dzieci. I takie faktycznie ofiary pociągnęła za sobą akcja odwetowa 5. Brygady AK. Krytyczna analiza ww. dokumentu prowadzi do wniosku, że relacja ta, złożona tuż po wojnie przez por. „Rakoczego” w Londynie ma duże walory wiarygodności. W związku z powyższym pytam – czy relacja por. „Rakoczego” ze zbiorów Studium Polski Podziemnej w Londynie nie jest źródłem historycznym? I czy rzeczywiście formułuję gołosłowne oskarżenia na podstawie samych przypuszczeń i spekulacji? Czy też może moje wnioskowanie jest po prostu wynikiem literalnego odczytywania dostępnych źródeł? W tym kontekście nasuwa się też pytanie do Kazimierza Krajewskiego. Dlaczego w swojej książce z 2004 r., w cytowanej już wyżej wzmiance o akcji odwetowej 5. Brygady AK, określił liczbę litewskich ofiar na 27 osób, chociaż w przypisie źródłowym powoływał się na tę samą relację por. „Rakoczego”? A w niej, jak mogli się już czytelnicy przekonać, ujęta była znacznie wyższa liczba zabitych Litwinów: 4 policjantów i 87 osób cywilnych. Jaki miał cel w pominięciu tej istotnej informacji zawartej w tekście źródłowym, bez poinformowania o tym czytelników?

W dalszej części artykułu Kazimierz Krajewski i Grzegorz Wąsowski próbują konstruować alternatywną wizję (dla odmiany niepopartą żadnymi podstawami źródłowymi) przebiegu akcji odwetowej 5. Brygady AK na Litwie, usiłując zepchnąć odpowiedzialność za popełnione wówczas zbrodnie na podkomendnych rtm. „Łupaszki”, którzy jakoby wyłamali się z karb dyscypliny wojskowej i z własnej inicjatywy wymordowali kilkadziesiąt kobiet i dzieci. Ten, kto orientuje się w rygorach dyscypliny wojskowej panującej w miejscowych oddziałach AK, w tym także w 5. Brygadzie, musi uznać to za mocno naciąganą tezę. Przypomnę, że nie są znane żadne informacje o tym, aby dowódca 5. Brygady AK wyciągnął później jakiekolwiek konsekwencje wobec podwładnych, którzy mieli rzekomo dopuścić się tak bulwersującego aktu zbrodniczej samowoli. Brnąc dalej w gąszcz przypuszczeń, autorzy artykułu przytaczają przykład czterech mężczyzn, których w przeciwieństwie do pozostałych ponad 60 osób, zastrzelono indywidualnie, bez represjonowania ich bliskich. Ma to służyć za argument, że ci właśnie mężczyźni mogli zostali zabici tak, jak nakazał dowódca 5. Brygady AK. Ignorują jednocześnie zawarte w mojej książce (s. 165) spostrzeżenie, że akurat ci czterej mężczyźni wywodzili się z rodzin miejscowych, w przeciwieństwie do pozostałych ofiar, pochodzących w większości z napływowych rodzin litewskich osadników wojskowych. A to przecież może być wskazówką, dlaczego nie rozciągnięto represji także na ich bliskich. Nie byłoby przecież nic nielogicznego w tym, że za główny cel akcji odwetowej 5. Brygady AK wzięto całe rodziny osadników litewskich, stosując wobec nich odpowiedzialność zbiorową, a za cel dodatkowy pojedyncze osoby spośród ludności miejscowej (którą w większości stanowili na tym terenie Polacy), jako obciążone indywidualnymi przewinami. Byłoby to działanie racjonalne, mające na celu uniknięcie niepotrzebnego zrażania do siebie miejscowej polskiej społeczności.

Autorzy artykułu zarzucają mi ponadto, że inne miary stosuję wobec rtm. „Łupaszki” i ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” – Komendanta Okręgu Wileńskiego AK, który także jest odpowiedzialny za wydanie rozkazu dokonania odwetu na Litwie. W praktyce doszło bowiem do dwóch niezależnych od siebie akcji odwetowych AK, najpierw samowolnej akcji zorganizowanej przez dowódcę 5. Brygady AK, następnie akcji odwetowej przeprowadzonej na rozkaz Komendanta Okręgu przez 2. Zgrupowanie AK. I słusznie autorzy artykułu zauważają tę różnicę, którą staram się w książce wyraźnie podkreślić. Wbrew jednak ich twierdzeniom, w przypadku komendanta „Wilka” znany jest dokument źródłowy (obwieszczenie z 24 czerwca 1944 r.) informujący o wyznaczonym przez niego celu odwetu. Jasno wskazane jest, że miały nim być litewskie oddziały zbrojne na służbie niemieckiej. Ogranicza to więc znacząco możliwość spekulacji o ewentualnym nakazaniu przez Komendanta Okręgu Wileńskiego AK zabijania także niewinnych cywilów. Dodam, że konieczność ich bezwzględnej ochrony, niezależnie od narodowości, ppłk „Wilk” podkreślał już wcześniej w swoim rozkazodawstwie.

Polemiści zwracają również uwagę na niepoprawną, ich zdaniem, formę pseudonimu rtm./mjr. Zygmunta Szendzielarza użytą w książce. Korygują, że powinno być „Łupaszka”, a nie „Łupaszko”. Częściowo mają rację, ponieważ forma „Łupaszka” rzeczywiście była używana przez mjr. Zygmunta Szendzielarza po lipcu 1944 r. Tyle, że walcząc wcześniej na Wileńszczyźnie w latach 1943–1944 używał on innych form pseudonimu, mianowicie „Łopaszko” i „Łupaszko”, co znajduje potwierdzenie w dokumentach z epoki (kwestię tę sygnalizowałem już w książce Armia Krajowa na Wileńszczyźnie 1943–1945, Warszawa 2007, s. 57). W związku z powyższym używanie wszystkich trzech form jest dopuszczalne, choć poprawność zależy od kontekstu. W związku z tym, że przedmiotem mojej publikacji jest głównie schyłkowy okres okupacji niemieckiej na Wileńszczyźnie, świadomie użyłem – jako odpowiedniej – ówczesnej formy pseudonimu („Łupaszko”), bowiem późniejsza forma „Łupaszka” byłaby w tej sytuacji rozwiązaniem ahistorycznym. Aby nie być gołosłownym odsyłam do ilustracji nr 77 w mojej książce, na której widnieje odręczny podpis rtm. „Łupaszki” z 28 stycznia 1944 r. Ów przedmiot krytyki, choć drugorzędny, jest jednak o tyle znamienny, że ujawnia specyficzną optykę autorów artykułu, którzy zasadniczo skupiają się w swoich zainteresowaniach i publikacjach na powojennej działalności „Łupaszki”.

Czytelników zainteresowanych sprawą odsyłam do lektury samej książki, w której odnajdą szerszą argumentację w kwestiach szczegółowych. Na marginesie prostuję, że nie mam stopnia naukowego doktora habilitowanego, tylko doktora.

Paweł Rokicki
Instytut Studiów Politycznych PAN,
Biuro Edukacji Publicznej IPN

(tekst zaczerpnięty ze strony pamiec.pl)