Odrodzenie harcerstwa
1989. Harcerstwo powstało na początku XX stulecia Wiosną 1989 r. rozpoczęły działalność dwie jawne, choć nieoficjalne organizacje, które przywracały harcerstwu wartości patriotyczne, religijne i moralne.
W okresie stalinizmu harcerstwo zostało praktycznie zlikwidowane, na jego miejsce utworzono opartą na wzorze sowieckim Organizację Harcerską przy komunistycznym ZMP. Po przemianach Października 1956 r. podjęto na fali odwilży próbę odrodzenia ZHP w jego tradycyjnym kształcie. Jednakże od końca lat 50. w Związku wprowadzano zmiany, które miały uczynić z niego miejsce indoktrynacji i wychowania socjalistycznego. Zakazywano uczestnictwa w praktykach religijnych, wprowadzano nowy system stopni i sprawności. Symbolicznym zwieńczeniem było przyjęcie w kwietniu 1964 r., podczas III Zjazdu, nowego Przyrzeczenia: „Przyrzekam całym życiem służyć Tobie, Ojczyzno, być wiernym sprawie socjalizmu…”.
ZHP komunistów
W latach 70. ZHP stał się częścią systemu politycznego PRL. Jednakże to, co władzom udało się zrealizować na poziomie centralnym, nie zaistniało na poziomie drużyn. W wielu miejscach Polski, a szczególnie w Krakowie, działały drużyny kontynuujące tradycje dawnego harcerstwa - „Zielona Trójka”, noszący bordowe chusty szczep 5 Krakowskich Drużyn Harcerskich „Wichry”, legendarna „Czarna Trzynastka” czy 19 Krakowska Lotnicza Drużyna Harcerzy. Istniały też kręgi instruktorskie, w których kultywowano dawne zwyczaje - m.in. Instruktorski Krąg Puszczański „Czarnego Dębu”. Grono instruktorów prowadziło działalność wychowawczą zgodnie z ideałami służby Bogu i Polsce. Spotykały ich szykany, jak w 1963 r. instruktorów z „Szóstki”. Za to, że harcerze w czasie obozu uczestniczyli w mszy św., pięciu instruktorom udzielono nagany, a w konsekwencji jeden z nich, Łukasz Węsierski, musiał zrezygnować z funkcji. Szczep otrzymał zakaz występowania ze sztandarem Ich działalnością interesowała się też później bezpieka.
Harcerska Solidarność
Pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II do Ojczyzny i wiosna „Solidarności” znalazły swoje odbicie w próbie odrodzenia ruchu harcerskiego, jaką było powstanie w 1980 r. Kręgów Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM). Idea kręgów narodziła się w Warszawie, a w Krakowie sformułowano postulaty zmian w „Liście otwartym instruktorów ZHP ze środowiska krakowskiego”. Dyskutowano nad wychowaniem i postawami kadry, Prawem i Przyrzeczeniem, „uznaniem zasady tolerancji religijnej i nieograniczania swobód w tej dziedzinie”. Władze ZHP blokowały zmiany. W tym okresie część środowisk opozycyjnych opuściła ZHP i utworzyła niezależne organizacje harcerskie. Gorąca jesień 1981 r. to w harcerstwie Zlot Jubileuszowy na Błoniach, zorganizowany przez KIHAM dla 6000 uczestników, którego komendantem był Ryszard Wcisło. W pamięci uczestników pozostało ognisko z legendarnym naczelnikiem Szarych Szeregów, Stanisławem Broniewskim ps. „Orsza”, czy kazanie bp Jana Pietraszki w Katedrze.
Co prawda stan wojenny przyniósł likwidację KIHAM, jednakże komunistom nie udało się spacyfikować środowisk walczących o odnowę harcerstwa. Rozpoczęto tworzenie zakonspirowanej struktury, która przygotowała udział środowisk harcerskich w „Białej Służbie” w czasie kolejnej pielgrzymki Jana Pawła II. Na tej bazie utworzono jako kontynuację KIHAM niejawny, ogólnopolski Ruch Harcerski. Stał się on zakonspirowaną organizacją grupującą instruktorów, wykorzystującą struktury oficjalnego ZHP do pracy z młodzieżą i wychowania jej zgodnie z tradycjami niepodległościowego harcerstwa. Centrum kierownicze znalazło się w Krakowie, pierwszym przewodniczącym był Jerzy Parzyński, a po nim Wojciech Wróblewski. Ten drugi w 1984 r. zorganizował pod Tatrami Zlot „A-O 84”, największe od czasu stanu wojennego spotkanie opozycyjnych środowisk harcerskich. To Ruch, wspólnie ze środowiskiem 1 Pułku Strzelców Podhalańskich AK, był organizatorem zlotu w Szczawie, który odwiedził Prymas Polski. We współpracy z Duszpasterstwem Harcerek i Harcerzy w 1987 r. przygotowano kolejną „Białą Służbę”, w której wzięło udział ponad 10 tysięcy osób. Zintensyfikowały się działania SB, a Episkopat otrzymał pisemne „upomnienie” od Urzędu ds. Wyznań.
Spory i budowanie
W roku 1988 r. organizacja ujawniła się społeczeństwu jako Ruch Harcerski Rzeczypospolitej (RHR). Czas ten, a szczególnie jesień 1988 r., był jednakże okresem napięć wynikających z różnego spojrzenia na kierunek dalszej pracy. Zamiast konsolidacji następowała dekompozycja. Zasadniczo rysowały się dwie koncepcje działania - odrodzenie i reaktywowanie ZHP w oparciu o statut z 1936 r. (propozycja środowiska krakowskiego) lub utworzenie nowej organizacji (idea bliska instruktorom m.in. z Pomorza, Dolnego Śląska, Warszawy). Starano się jednak wypracować wspólny kierunek, przygotowywano się do udziału w obradach Okrągłego Stołu.
Od z górą trzydziestu lat trwa sztafeta służby Bogu, Polsce i bliźnim.
W dniu 12 lutego 1989 r. odbyło się w Warszawie ogólnopolskie spotkanie instruktorów RHR, w którym uczestniczyli także przedstawiciele innych środowisk harcerskich. W czasie spotkania doszło do konfrontacji zwolenników reaktywowania dawnego ZHP i tworzenia nowej organizacji harcerskiej. Różnice zdań były duże. Środowiska niezależne oraz spora część RHR zdecydowała się na powołanie nowej organizacji o nazwie Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR). Krakowscy instruktorzy RHR i harcerscy seniorzy reaktywowali za to 19 marca ZHP w oparciu o statut z 1936 r. W maju dołączyły do niego środowiska z Opola, Lublina, Zakopanego i Wrocławia. Przewodniczącym został Kazimierz Wiatr.
ZHR i ZHP-1918
W kwietniu 1989 r. odbył się I Walny Zjazd ZHR. Jego Przewodniczącym został Tomasz Strzembosz. Powstawanie ZHR wsparł Stanisław Broniewski „Orsza”, który niedługo później stanął na czele Komitetu Odrodzenia ZHP. 23 kwietnia 1990 r. ZHR został sądownie zarejestrowany. Był to czas sporów z ZHP, któremu odmawiano prawa do uznawania się za kontynuatora przedwojennego Związku.
W sierpniu 1991 r. w Olsztynie koło Częstochowy ZHR i ZHP-1918 zorganizowały wspólnie Zlot „80-lecia Harcerstwa”, połączony ze Światowymi Dniami Młodzieży. Uczestniczyli w nim także przedstawiciele innych organizacji harcerskich, w tym emigracyjnego „ZHP poza granicami Kraju”.
W październiku 1992 r., po długich negocjacjach, w czasie nadzwyczajnego Zjazdu doszło do zjednoczenia ZHR i ZHP-1918. Przewodniczącym ZHR został Wojciech Hausner. W kolejnych latach dołączyły doń mniejsze organizacje wywodzące się z „niepokornego harcerstwa” lat 70. i 80. Inną drogę wybrało środowisko Harcerskiego Ruchu Liturgicznego, które w 1989 r. powołało Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza”, działające początkowo głównie w Polsce południowo-wschodniej.
Od 1989 r. następowały też zmiany w ZHP. Zmieniono przyrzeczenie i prawo harcerskie. W czasie Zjazdu ZHP, w grudniu 1990 r. przyjęto nowy statut, przywrócono funkcję przewodniczącego - został nim Stefan Mirowski, żołnierz AK i wybitny instruktor Szarych Szeregów. W 1995 r. wprowadzono funkcję Naczelnego Kapelana.
W służbie Niepodległej
Harcerze ZHR wielokrotnie stawali na wezwanie, organizując „Białe Służby” w czasie pielgrzymek Jana Pawła II, Benedykta XVI, włączając się w służbę po tragicznej katastrofie smoleńskiej, czy podczas Światowych Dni Młodzieży w Krakowie.
Małopolski ZHR aktywnie współpracuje ze Stowarzyszeniem Szarych Szeregów. Kultywowana jest pamięć o żołnierzach podziemia niepodległościowego. Drużyny przyjmują na patronów przywróconych pamięci bohaterów - np. 18 Krakowska Drużyna Harcerzy jako swego patrona wybrała Witolda Pileckiego. Trwa sztafeta służby Bogu, Polsce i bliźnim.
Cykl powstaje we współpracy z krakowskim oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej. Autorzy są historykami, pracownikami IPN.