Polski gen niepodległości. Jak odzyskaliśmy Ojczynę

Rozmowa z prof. Andrzejem Nowakiem, znawcą historii Europy Wschodniej i Polski, autorem wielu książek, w tym „Niepodległa! 1864-1924. Jak Polacy odzyskali Ojczyznę”.

Twierdzi Pan, że cechą Polaków jest pragnienie niepodległości, które 100 lat temu doprowadziło do jej odzyskania. Różnimy się tym od innych narodów?

Naszą specyficzną cechą jest to, że przynajmniej od XV wieku kultura polityczna szlachty polskiej ufundowana była wokół jednego ideału - wolności. Europejscy badacze uznają ten fenomen polskiego republikanizmu, czyli przekonania, że najważniejsza jest Rzeczpospolita, prawa jej obywateli i obrona przed dominacją. Naturalne więc, że gdy tak uformowani ludzie tracą swoje państwo, zwracają się przeciw siłom zewnętrznym. Nie chcieli, żeby dominował nad nimi własny król, tym bardziej nie życzą sobie obcego despoty. To z pewnością przygotowywało polskie elity do walki o niepodległość.

Sytuacja Polaków w XIX wieku była wyjątkowa. Żywa pozostawała wciąż pamięć własnego państwa. Do końca poprzedniego stulecia istniały wszak jego instytucje. Reformując się, stworzyło Komisję Edukacji Narodowej, która wykształciła kilkadziesiąt tysięcy młodych ludzi. Istniała spora część narodu wychowana w duchu nowoczesnego patriotyzmu, jakiej nie posiadały inne nacje w naszej części Europy, które znacznie dłużej żyły bez własnych państw.

Kolejne powstania, zrywy o wolność wybuchające od XVIII wieku tworzyły nieprzerwaną pamięć historyczną Polaków. Praktycznie każde pokolenie miało własne doświadczenie walki o ojczyznę. Nie przypadkiem nawet w tak lekkiej komedii jak „Zemsta” Aleksandra Fredry pojawia się szabla - „pani barska”, z nabożeństwem brana do ręki przez Cześnika. Skoro więc w każdym pokoleniu tak się działo, to i następne czuło, że musi walczyć. Ta tradycja powstańcza, insurekcyjna trwała aż do XX w., wzmacniając polski fenomen - kultury politycznej skoncentrowanej na wolności.

Polska w 1918 roku odzyskała niepodległość po 123 latach niewoli. Czy rzeczywiście straciliśmy ją dopiero w wyniku trzeciego rozbioru?

W praktyce stało się to już na początku XVIII wieku, choć oficjalnie Rzeczpospolita istniała jeszcze do 1795 roku.

Polacy zdawali sobie sprawę z utraty swojej suwerenności?

Elita polityczna uświadamiała sobie, że jest problem z niepodległością, że jej właściwie już nie ma. Polska co prawda pozostawała na mapach, instytucje funkcjonowały, ale jej władcy nie wybierano w kraju, tylko czyniła to rosyjska imperatorowa w Petersburgu. Tak było w 1733 roku, kiedy szlachta podczas elekcji opowiedziała się za Stanisławem Leszczyńskim, a caryca Anna Iwanowna zdecydowała, że polskim królem zostanie August III Sas. Nie dało się już nie zauważyć, że to sąsiednie mocarstwo, które przysyła trzy korpusy wojska, narzuca nam władcę. I to jest właśnie ten moment, gdy słowo „niepodległość” pojawia się w wokabularzu politycznym Polaków. Sformułował je ksiądz Stanisław Konarski, który w niewielkim dziele „Listy poufne czasu bezkrólewia” przypominał, że bez niepodległości kraju nie ochroni się szlacheckiej wolności.

Kto pierwszy podjął walkę o odzyskanie niepodległości?

Niewielu dziś o tym pamięta, ale pierwszym ruchem niepodległościowym była konfederacja dzikowska. Zawiązała się w 1734 roku dla obrony tronu Stanisława Leszczyńskiego. Miała wszystkie atrybuty późniejszych powstań: do kilkudziesięciu tysięcy uczestników, niemal wyłącznie szlacheckich, walkę przez półtora roku z dużo większymi wojskami rosyjskimi, które ganiały po całej Rzeczypospolitej, no i w końcu zesłanie na Syberię pojmanych konfederatów.