Fot. Archiwum Gazety Białostockiej Satyryczny rysunek z Gazety Białostockiej, 1956 rok
28 kwietnia 1956 r. tuż po godzinie 11 wybuchł pożar w kinie Ton. Zgromadzony na Rynku Kościuszki tłum obserwował, jak spod dachówek wydobywają się kłęby czarnego dymu. Akcja strażaków nie należała do udanych.
Kiedyś już pisałem o kinie Świat, czyli obecnym Ton. Historię tego budynku skrupulatnie, jak zwykle, na łamach Albumu przedstawiał Wiesław Wróbel. Do czasów Jana Klemensa Branickiego sięgać więc nie będę, a przypomnę tylko kinową historię, aby opowiedzieć coś całkiem nowego.
Kino Świat otwarte zostało 23 lutego 1935 r. Właściwie to otwierany był uroczyście Dom Katolicki, o którym pisano, że został „zbudowany według wymagań nowoczesnej techniki, posiada wielką, z łatwością mogącą pomieścić 2000 osób salę, kino, bibliotekę itp.” Inicjatorem jego powstania był ksiądz dziekan Aleksander Chodyko. W dniu otwarcia zaprezentowano przedstawienie Teoria Einsteina odegrane przez amatorski zespół oraz wyświetlono film „Przeor Kordecki - Obrońca Częstochowy” z 1934 r., o którym pisano, że „wystawiony został na pierwszy ogień przepiękny, stuprocentowo polski film. Stuprocentowo polski, bo stworzony w Polsce, przez Polaków, z kapitału polskiego w nowej polskiej, chrześcijańskiej wytwórni Rymofilm”. Na spektaklu i projekcji „sala była przepełniona do ostatniego miejsca publicznością, poza tym ogromne tłumy musiały odejść z powodu braku miejsc”. Relację z uroczystości zatytułowano „Pod wrażeniem kina Świat”. Pisano, że „na brak wrażeń nikt dzisiaj narzekać chyba nie może”.
Tych wrażeń nie poskąpiła też późniejsza historia kina. Oto jedno z takich wydarzeń. W piątkowy wieczór 27 kwietnia 1956 r. widzowie wychodzący z ostatniego seansu w kinie Ton nie przypuszczali, że na następną wizytę w kinie będą musieli długo poczekać. W Tonie wyświetlano w tych dniach film pod ekscytującym tytułem „Małżeństwo w mroku”, dozwolony dla widzów dorosłych. Kierownictwo kina spodziewało się, że sobotnie i niedzielne seanse będą frekwencyjnym sukcesem. Dodatkowo w niedzielę na poranek dla dzieci przygotowano projekcję filmu „W cyrku”.
Kino Ton cieszyło się wśród białostoczan popularnością nie tylko ze względu na atrakcyjny repertuar, ale i też ze względu na świeżo ukończony remont. Duża, wygodna sala odpowiadała ówczesnym wymogom. Ale wszystkie te plany poszły w niwecz. Oto bowiem w sobotę tuż po godzinie 11 „na ulicach Białegostoku dały się słyszeć sygnały pędzących wozów straży pożarnych”. Paliło się kino Ton. Zgromadzony na Rynku Kościuszki tłum obserwował jak spod dachówek wydobywają się kłęby czarnego dymu. Strażacy przystąpili do akcji, która jak zgodnie komentowano, nie należała do udanych. Oto relacja z jej przebiegu. „Bieganina, krzyki, panika. Gdzie hydranty? Strażacy z długimi wężami na ramionach szukają wody. Na placu przed kinem zaczęły pracować motory dwóch beczkowozów. Kilku ludzi w hełmach dostało się na dach. Po chwili strumień wody spływa po dachówkach.
Tymczasem pod dachówkami, z których fontanną spływa woda, zaczęły pokazywać się języki ognia. Trzeba było raczej zrywać dachówki i gasić ogień w zarodku. Woda w beczkowozach skończyła się szybko i strażacy musieli opuścić dach. Tymczasem ogień rozprzestrzeniał się na dobre. Sporo czasu upłynęło zanim podłączone do hydrantów na ulicy węże przeniosły wodę na palący się budynek kina. Hydrantów trzeba było bowiem szukać (dziwne, że miejscowa zawodowa straż pożarna nie wie gdzie są one rozmieszczone), to znów wiązania wężów nie pasowały, trzeba było wymieniać. W końcu z kilku węży trysnęła woda i po kilkunastu minutach ogień zaczął się zmniejszać”.
Winą za tak źle prowadzoną akcję nie obarczano strażaków bezpośrednio biorących udział przy gaszeniu pożaru. Wręcz przeciwnie, podkreślano ich odwagę i ofiarność. Cała krytyka skupiła się na dowództwie. Pisano, że w odróżnieniu od szeregowych strażaków „przeciwstawieniem byli oficerowie, których bardzo dużo kręciło się w galowych mundurach, nikt właściwie nie kierował poważnie akcją, a okrzyki przeszkadzały na pewno tylko strażakom”. Pożar zniszczył cały dach budynku. Jako przyczynę podano zwarcie instalacji elektryczne. Kino oczywiście zostało zamknięte.
Gdy opadły emocje związane z pożarem, to wkrótce zastąpiły je nowe. Tym razem dotyczyły koniecznego ponownego remontu. Mimowolnym bohaterem tego seansu okazał się dyrektor Okręgowego Zarządu Kin w Białymstoku Ireneusz Krcal. Opinia publiczna, co zrozumiałe, interesowała się tą sprawą. Kilka tygodni po pożarze, gdy budynek kina straszył spalonym dachem i okopconymi ścianami, poproszono o wyjaśnienia właśnie dyrektora Krcala. „Dyrektor OZK ob. Krcal wyjaśnił, że odremontowanie kina powierzone zostało Białostockiemu Przemysłowemu Zjednoczeniu Budowlanemu”. Dalej Krcal opowiadał o terminach, umowach, dokumentacjach. Chwalił, że nowy dach na budynku „zrobiony będzie z materiałów ognioodpornych, a mianowicie z żelbetonu. Zapewni to bezpieczeństwo przed pożarami”. No i na koniec obywatel dyrektor złożył polityczną deklarację, że kino otwarte zostanie na święto 22 lipca. Ale pod koniec maja na rzekomej budowie nie było żadnych robotników, a dziennikarz Gazety Białostockiej zanotował „pustki, jedynie drzwi otwarte na rozcież”. Okazało się, że wszystkie plany i terminy zostały przez Krcala wyssane z palca. Przedsiębiorstwo budowlane wcale nie przygotowywało żadnych dokumentacji. Ba, nie miało nawet podpisanych umów.
Krytyka postępowania dyrektora Zarządu Kin przyniosła efekty. W czerwcu prace remontowe w kinie ruszyły. O lipcowym terminie ich zakończenia dyplomatycznie milczano. Zapewniano natomiast, że Ton uruchomiony zostanie we wrześniu. Pod koniec czerwca pisano, że „wewnątrz sali kinowej widnieje las rusztowań, które spełniać będą rolę drabiny przy montowaniu całkowicie nowego dachu gmachu”. Przy okazji remontu postanowiono usprawnić wyjścia z sali kinowej. Dotychczasowe „studzienki wyjściowe” zastąpiono „szerokimi dogodnymi wyjściami, które będą na jednym poziomie z terenem zewnętrznym”. Ale największą zapowiadaną nowością miało być zamontowanie panoramicznego ekranu. W związku z tym trzeba było przebudować scenę. O tej technicznej nowinie opowiadał oczywiście dyrektor Krcal. Asekuracyjnie jednak stwierdzał, że taki ekran miał już być zamontowany w kinie Pokój, jednak „z ekranami panoramicznymi na razie głucho. Ekranów takich dotychczas nie produkujemy w kraju, lecz importujemy”, a to całą sprawę kierowało na niezależne już od Krcala tory - rozdzielniki, dewizy - słowem wielka polityka.
Tymczasem nadszedł wrzesień. To zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami miał być termin uruchomienia kina. 24 września niezawodny dyrektor OZK stwierdził, że kino zostanie otwarte, ale w pierwszych dniach października. Gazeta Białostocka informowała, że „dyrektor Okręgowego Zarządu Kin ob. Krcal, poinformował nas, że prace przy remoncie kina Ton przebiegają zgodnie z harmonogramem i zakończone zostaną w tym miesiącu. Odremontowane po pożarze kino Ton rozpocznie wyświetlanie filmów w pierwszych dniach października. W tej chwili przystąpiono do wykonywania elewacji zewnętrznych kina”.
Wreszcie 24 października 1956 r. ukazał się komunikat: „Jak nas informuje Dyrektor Okręgowego Zarządu Kin w najbliższą niedzielę odbędzie się otwarcie po kilkumiesięcznym remoncie kina Ton. Pierwszym filmem jaki zobaczymy po przerwie na ekranie tego kina będzie ciekawy film produkcji włoskiej pt. „Zakochani z Villa Borghese”. Tym razem poślizgu już nie było. 28 października, o godzinie 16 białostoccy kinomani zasiedli wygodnie w fotelach i oglądali nakręcony w 1953 r. film Vittorio de Sica z Gerardem Philipe`m w roli głównej. Wszyscy byli pod dużym wrażeniem i filmu, i że remont szczęśliwie udało się zakończyć. O panoramicznym ekranie nikt już nie wspominał.