Fot. archiwum Gdańska hala Olivia, gdzie obradował I Zjazd Krajowy „Solidarności”.
Dalekowzroczność ustrojowych - a zatem także samorządowych - tez Programu I Zjazdu. Solidarności jest do dziś niedoceniana, bo chyba zbyt mało rozpowszechniona. A przecież każdy samorządowiec od 27 maja 1990 roku może się z nimi w pełni identyfikować.
I. Pierwszy z 21 Postulatów Gdańskiego MKS sformułowanych 16/17 sierpnia 1980 roku dotyczył „Akceptacji niezależnych od partii i pracodawców, wolnych związków zawodowych, wynikających z ratyfikacji przez PRL Konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy”. Poczucie niezależności i samorządności w organizacji związkowej stało się tak istotną wartością - kluczem do prawdziwie demokratycznych przemian ustrojowych w Polsce - że nie tylko ujęto ten zapis jako pierwszy postulat, ale jeszcze uwypuklono dobitnie w nazwie nowego Związku Solidarność zaczynającej się właśnie od słów: Niezależny Samorządny.
II. Jeszcze w grudniu 1980 roku ( w dniach 20 - 21) - na fali solidarnościowego zrywu - na Uniwersytecie Łódzkim odbyła się ogólnopolska konferencja „Reforma gospodarcza a warunki realizacji porozumień społecznych”, gromadząca osobistości polskiej ekonomii. Byli i mówili wszyscy: lubiani i nie lubiani przez władze, starsi i młodsi. Gośćmi Konferencji byli m.in. Prof. E. Lipiński i prof. Cz. Bobrowski. Uczestniczyli w niej liczni dziennikarze (m.in. Stefan Bratkowski), ale także przedstawiciele 32 Międzyzakładowych Komitetów Założycielskich NSSZ „Solidarność” z całego kraju.
Inicjatorem konferencji była „Solidarność” z Instytutu Ekonomii Politycznej UŁ. Przedstawiciel Uniwersytetu w Prezydium Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ Solidarność Ziemi Łódzkiej, a zarazem pracownik tego Instytutu - Jerzy Kropiwnicki, sprawił, że MKZ oficjalnie wystąpił o organizację konferencji do „Solidarności” Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego UŁ, przez co sprawa trafiła do przewodniczącej Anny Fornalczyk. Jednocześnie w listopadzie 1980 roku Jerzy Kropiwnicki pojechał razem z Andrzejem Słowikiem na posiedzenie Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność”, gdzie uzyskał krajowe poparcie Związku dla tej inicjatywy. Bardzo aktywnym w organizowaniu konferencji był ówczesny pracownik Uniwersytetu i zarazem członek Solidarności Jacek Saryusz-Wolski - pełniąc funkcję sekretarza konferencji. Mało kto dziś to wie, że właśnie na tej konferencji największe uznanie większości jej uczestników zdobyła koncepcja reformy młodego doktora Leszka Balcerowicza. Był to wówczas projekt łagodnego przejścia z gospodarki planowej do gospodarki pół-wolnorynkowej opartej na samorządach pracowniczych.
III. 17 kwietnia 1981 roku na łamach Tygodnika „Solidarność” zostały opublikowane przygotowane w lutym i marcu tegoż roku tezy do dyskusji programowej pt. Kierunki działania Związku w obecnej sytuacji kraju. W dokumencie tym znajdujemy zarys opisu spraw gospodarczych - w tym źródeł kryzysu, próby identyfikacji zasad i zdań niezbędnych dla przeprowadzenia reform, jak też wyznaczniki przywrócenia praworządności i demokracji. Poparcie dla działań na rzecz prawdziwej samorządności odnoszono do funkcjonowania samorządu w różnych środowiskach i grupach zawodowych. Jednocześnie pojawił się końcowy wniosek, określający potrzebę podjęcia starań o zmianę ordynacji wyborczej do rad narodowych i przeprowadzenia przed upływem 1981 r. nowych wyborów do rad narodowych w oparciu o zdemokratyzowaną ordynację wyborczą.
IV. W Łodzi miała miejsce organizacja kolejnej konferencji przez „Solidarność” Ziemi Łódzkiej, jaką była krajowa konferencja programowa „Solidarności” w dniach 4 - 5 lipca 1981 roku. Wybory wewnątrz Związku szły tu w parze z przygotowaniami do I Zjazdu Krajowego. W konferencji obok pracowników naukowych Uniwersytetu Łódzkiego uczestniczyli także m.in. prof. Andrzej Tymowski, dr Ryszard Bugaj. W programie był m.in. referat na temat Organizacji i demokracji wewnątrzzwiązkowej Jadwigi Staniszkis (wówczas doc. dr hab.). W referacie prof. Jana Waszczyńskiego zatytułowanym „Ruch odnowy a prawa obywatelskie” podnoszony był zdecydowanie m.in. problem ograniczania prawa wyborczego oraz prawa zrzeszania się w Polsce. Jako jeden z głównych referentów wystąpił ponownie w Łodzi dr Leszek Balcerowicz, mówiąc o sposobie realizacji reformy gospodarczej, ugruntowując swoją pozycję ekspercką.
V. Te konferencje zaowocowały na I Zjeździe Krajowym „Solidarności” bardzo dojrzałymi i zdecydowanymi projektami - zarówno gospodarczymi jak i samorządowymi.
Mieścił się w tym program gospodarczy Związku, jaki przedkładał Grzegorz Palka na Zjeździe Krajowym wraz z profesorem Stefanem Kurowskim (także absolwentem UŁ). Był to jednak program radykalnej konwersji gospodarki, który poszedł o wiele dalej niż propozycje łagodnego przejścia prezentowane na łódzkich konferencjach. W programie tym przewidywano jego instytucjonalne zabezpieczenie właśnie poprzez samorządy (gospodarcze i terytorialne) oraz referendum ogólnonarodowe jako procedurę rozstrzygania sporów. Postulat mówiący o potrzebie wyłonienia jakiejś reprezentacji samorządu na szczeblu krajowym (choć odwoływał się do różnego rodzaju samorządu) wcale nie stracił na aktualności.
Program Palki - Kurowskiego zyskał wielki aplauz delegatów Zjazdu Krajowego. Ale ostatecznie w Programie Związku umieszczono go w Aneksie wraz z pozostałymi dwoma propozycjami, które nie miały takiej akceptacji delegatów. W ten sposób uczyniono z nich materiał dyskusyjny, wskazujący na brak rozstrzygnięć. Jednak zapewne poprzez uznanie aktywności Grzegorza Palki w tym zakresie, powierzono mu w Prezydium Komisji Krajowej Związku odpowiedzialność za negocjacje z rządem w kwestii reformy gospodarczej. Zatem w praktyce mógł odwoływać się do własnych koncepcji reformy gospodarczej.(1)
Kiedy w 1989 roku Tadeusz Mazowiecki tworzył swój rząd i nie mógł znaleźć kandydata na najtrudniejszą funkcję osoby odpowiedzialnej za reformę gospodarczą i finanse, przypomniano mu o Leszku Balcerowiczu, o jego uznaniu na konferencjach w Łodzi, i o aktywności jako członka rady ekspertów ekonomicznych Związku Solidarność. Tak doszło do „Planu Balcerowicza”. Tyle że ów Plan w radykalności bliższy jest zdecydowaniu Palki - Kurowskiego niż sposobowi łagodnego urynkawiania gospodarki socjalistycznej przez Balcerowicza z 1981 roku.
Jednocześnie drugie wcielenie Leszka Balcerowicza nastawione już było na rygorystyczny monetaryzm, co nie spodobało się już Kurowskiemu, ale też Kropiwnickiemu. Można pokusić się o sformułowanie, że do wypromowania Balcerowicza przyczynił się Jerzy Kropiwnicki poprzez łódzkie debaty, a wraz z wywalczonym - także z udziałem Kropiwnickiego - efektem wolności słowa i demokratycznych procedur, mogli oni od 1989 roku toczyć spór o polskie drogi do gospodarki rynkowej, o politykę monetarną, budżetową, o kreowanie rozwoju gospodarczego.
Profesor Kurowski pozostał w swoim zdecydowaniu gospodarczym jeszcze jako współautor tzw. Planu Beksiaka, opracowanego właśnie w 1989 roku na zlecenie Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego. Stał się jednocześnie zdecydowanym krytykiem Balcerowicza. - Ostrzegałem - mówi prof. Kurowski - że bez stymulacji krajowej produkcji nie uda się utrzymać korzyści płynących ze stabilizacji polityki finansowej, którą prowadził Balcerowicz. Chodzi o to, że ograniczył on dopływ pieniądza do gospodarki.
Grzegorz Palka zaś zaczął już wtedy wdrażać i rozwijać łódzkie podstawy odrodzenia samorządu i nie zabrakło mu zdecydowania i w tym dziele.
Jeszcze w trakcie I tury Zjazdu „Solidarności” 9 września 1981 r. podjęto uchwałę stanowczo przeciwstawiającą się ogłoszonym właśnie przez Zespół Rady Państwa „Założeniom do projektu ustawy o radach narodowych”, utrzymującym totalitarny wymiar procedury wyborczej poprzez Front Jedności Narodu (FJN).
Tezy odnoszące się do idei samorządu
W ramach 37 tez zawartych w Programie NSZZ „Solidarność” uchwalonym przez I Krajowy Zjazd Delegatów 7 października 1981 roku już teza 1 akcentowała samorządowy wymiar postulowanych zmian - poczynając oczywiście od samorządu pracowniczego - i brzmiała: „Domagamy się wprowadzenia reformy samorządowej i demokratycznej na wszystkich szczeblach zarządzania, nowego ładu społeczno-demokratycznego, który skojarzy plan, samorząd i rynek.”
W tezie 12, wskazującej, że Związek dąży do skierowania rozbudzonej w proteście społecznym inicjatywy ku zaspokojeniu potrzeb najbliższego otoczenia, obok krytyki centralistycznego systemu polityki społecznej wskazuje się na konieczność jej uspołecznienia.
Dlatego wraz z opisem zadań struktur związkowych w pkt. 2 wprost się stwierdza, że wsparcie ze strony silnych Komisji Zakładowych sprzyjać będzie rozwojowi samorządu lokalnego.; zaś w pkt 3 czytamy, że Osiedlowe samorządy mieszkańców i różnorodne lokalne stowarzyszenia oraz inicjatywy społeczne powinny pełnić role pomocniczą dla samorządu terytorialnego, podejmującego decyzje, dotyczące problemów społecznych w szerszej skali oraz godzącego sprzeczne interesy załóg.
Dalej w wymienionej tezie podkreśla się znaczenie kontroli społecznej podejmowanej przez aktywne przedstawicielstwa społeczne.
W tezie 17 znajdujemy postulat przywrócenia autonomii spółdzielniom mieszkaniowym (pkt. 3).
Wreszcie cała część VI. Programu zatytułowana Samorządna Rzeczpospolita jest przeglądem różnych form samorządności, do jakich chciał dążyć Związek, a u podstaw których stał szeroko rozumiany pluralizm. Stąd zaczyna się on od tezy 19 w brzmieniu: Pluralizm światopoglądowy, społeczny, polityczny i kulturalny powinien być podstawą demokracji w samorządnej Rzeczypospolitej. W pkt. 1 podkreśla się, że reformy życia publicznego powinny doprowadzić do trwałego wprowadzenia samorządności, demokracji i pluralizmu. Dlatego - jak czytamy - związek będzie dążył zarówno do przebudowy struktury państwa, jak i do tworzenia i wspierania niezależnych i samorządnych instytucji we wszystkich sferach życia społecznego.
Dalej w tezie 20 podkreśla się, że Autentyczny Samorząd pracowniczy będzie podstawą samorządnej Rzeczypospolitej, by w tezie 21 stwierdzić, że samodzielne prawnie, organizacyjnie i majątkowo samorządy terytorialne muszą być rzeczywistą reprezentacją społeczności lokalnej. Ta bardzo dojrzała teza została obudowana następującymi fundamentalnymi sformułowaniami:
- Podstawą autentycznego samorządu terytorialnego musi być wyłonienie go w wolnych wyborach. (…) W tym celu do dnia 31 XII 81 r. przygotowany zostanie projekt nowej Ordynacji wyborczej, który po konsultacji wśród członków Związku zostanie przedstawiony Sejmowi,
- Organy samorządu terytorialnego muszą uzyskać uprawnienia do decydowania o całokształcie spraw lokalnych, w tym zakresie mogą podlegać jedynie uregulowanemu ustawowo nadzorowi organów państwowych, służącemu kontroli przestrzegania prawa. W razie sporu między samorządem a organami administracji rozstrzygniecie należeć powinno do sądu,
- Niezbędna jest też możliwość zawierania porozumień między samorządami,
- Dla realizacji swych zadań samorządy muszą mieć osobowość publiczno-prawną oraz prawo do uzyskiwania samodzielnie środków finansowych (podatki lokalne),
- Pierwszy Zjazd NSZZ „Solidarność” zobowiązuje Komisje Krajową do opracowania projektu ustawy o samorządach terytorialnych, która realizować będzie wyżej wymienione zasady. Zostanie ona poddana konsultacji analogicznej, jak projekt ustawy o ordynacji wyborczej, i następnie przedstawiona Sejmowi.
Kolejne tezy tak opisują Samorządną Rzeczpospolitą:
- teza 22 określa, że Organizacje i ciała samorządowe powinny uzyskać reprezentacje na szczeblu najwyższych władz państwowych,
- teza 23 opisuje drogi do gwarancji podstawowych wolności obywatelskich, respektowania zasady równości wobec prawa wszystkich obywateli i wszystkich instytucji życia publicznego (w tym poprzez respektowanie prawa międzynarodowego, odpowiednie zapisy w Konstytucji, porządkowanie prawa, powołanie niezawisłego Trybunału Konstytucyjnego orzekającego o o zgodności prawa z Konstytucją oraz z ratyfikowanymi aktami prawa międzynarodowego, zmiany ustaw o zgromadzeniach, o stowarzyszeniach i o paszportach, wprowadzenie pełnej jawności życia publicznego),
- w tezie 24 Zjazd dopomina się o poddanie społecznej kontroli aparatu ścigania, o niezawisłe sądownictwo - w tym o pełen samorząd sędziowski, jak też o niezależność samorządu adwokackiego,
- w tezie 29 znajdujemy deklarację, że Związek będzie popierał i chronił wszelkie niezależne poczynania zmierzające do samorządności w kulturze i edukacji,
- w tezie 30 znajdujemy deklarację, że Związek będzie popierał swobodę badań naukowych i samorządność środowisk naukowych,
- w tezie 32 Związek, domagając się przestrzegania konstytucyjnej zasady wolności słowa, dostępu do pełnej informacji, jednocześnie wskazuje na rolę samorządu dziennikarskiego.
Już w części VII. Programu poświęconej sprawom wewnątrzzwiązkowym obok podkreślenia pełnej samorządności i demokracji w Związku, wskazuje się także na istotną z punktu widzenia przemian demokratycznych rolę - obok demokracji przedstawicielskiej - demokracji bezpośredniej, odwołując się tu zwłaszcza do formy referendum.
Wreszcie w końcowej części VIII. i zarazem końcowej tezie 37 „Solidarność” domaga się nowego porozumienia społecznego, w tym obok Porozumienia antykryzysowego, Porozumienia w sprawie reformy gospodarczej, także Porozumienia dla samorządnej Rzeczypospolitej, które musi wyznaczać kierunki i sposoby demokratyzacji życia publicznego: Sejmu, władz politycznych, terytorialnych, gospodarczych, sądownictwa, oświaty itp. Realizacja tego porozumienia - jak dalej czytamy - ustali właściwe stosunki miedzy obywatelami a państwem. Droga ku samorządnej Rzeczypospolitej jest jedyną drogą, by Polska silna wewnętrznie stała się wiarygodna jako równorzędny partner dla innych narodów - stwierdzali delegaci na I Zjazd „Solidarności”.
Dalekowzroczność tych ustrojowych - a zatem także samorządowych - tez Programu I Zjazdu Solidarności jest do dziś niedoceniana, bo chyba zbyt mało rozpowszechniona. A przecież każdy samorządowiec od 27 maja 1990 roku może się z nimi w pełni identyfikować. „Kłopoty” z ich wdrożeniem w latach osiemdziesiątych, czyli totalitarny kaganiec, sprawił, że przygotowanie do samorządu przejęli jego akademiccy entuzjaści. I działo się to także w Łodzi!
Materiał przygotowany i publikowany w 2009 roku.
Dokumenty I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” są dostępne elektronicznie na stronie: http://www.dlibra.karta.org.pl/dlibra/doccontent?id=1051
Przypisy
1. Propozycje Palki - Kurowskiego szerzej omawiam w wywiadzie zamieszczonym we wkładce do Dziennika Łódzkiego. Por. Łódź nadawała ton. Rozmowa Sławomira Sowy z Włodzimierzem Tomaszewskim [w:] 40 LAT SIERPNIA. Jak rodziła się łódzka „Solidarność”. Gorące POLSKIE LATO 1980. Bezpłatny dodatek do Dziennika Łódzkiego, 28/08/2020, ss. 20-21.
