Czym zajmuje się gmina, powiat i województwo? Samorząd terytorialny powstawał w Polsce przez niemal całe lata dziewięćdziesiąte. Obecnie uważany jest za jeden z największych sukcesów transformacji.
Wybory samorządowe z 27 maja 1990 roku – w odróżnieniu od „wyborów czerwcowych”, kontraktowych, do sejmu - były pierwszymi wolnymi wyborami w Polsce po upadku komunizmu.
Tę datę możemy uznać za początek kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego w naszym kraju. Dziś, po ponad trzydziestu latach, właśnie samorządy są dla wielu największym sukcesem transformacji.
Ale gdzie należy szukać konkretnych sukcesów?
Jerzy Stępień jeden z „ojców założycieli” samorządu w wielu rozmowach doceniał przełom ekologiczny i infrastrukturalny, który dokonał się na przestrzeni lat. Największą zmianą jest – jego zdaniem – jakość wody, którą dziś pijemy prosto z kranu, a dawniej – co niektórzy – bali się używać jej do kąpieli. Poza tym infrastruktura, lecz nie tylko drogi czy baseny, ale przede wszystkim szkoły, z nowoczesnymi pracowniami i halami sportowymi. O te aspekty dba samorząd.
Z kolei prof. Jerzy Regulski – również „ojciec założyciel” – twierdził, że samorząd to świadoma wspólnota, która najlepiej wie jakimi sprawami powinna się zajmować w danej chwili. Doskonale widać to przy urnach wyborczych. Mieszkańcy chcą bowiem takich kandydatów, którzy znają ich okolicę i wiedzą, co należy zmienić.
Jak działają samorządy?
Podział na gminę, powiat i województwo zaczyna funkcjonować w Polsce od 1 stycznia 1999 roku. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina, co zapisano nawet w Art. 164 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Jej przedstawicielami, wybieranymi w wyborach, są wójtowie, burmistrzowie i w większych miastach prezydenci, a także rady gminne.
Do zadań gminy należy dbanie o to, co najbardziej lokalne, co znajduje się w obrębie danej wspólnoty, czyli np. wodociągi czy gminne drogi. Niezwykle ważna jest również współpraca z obywatelami i organizacjami pozarządowymi, a także zapewnienie ochrony przeciwpożarowej (Ochotnicza Straż Pożarna).
Gmina organizuje lokalny transport zbiorowy, zajmuje się prospołecznym budownictwem mieszkaniowym, ochroną zdrowia, pomocą społeczną i sportem. Realizuje zadania własne – dla potrzeb wspólnoty – a także zlecone przez administrację rządową, jak wydawanie dowodów osobistych czy meldunki.
Szczebel wyżej ustanowiono powiat, reprezentowany przez starostę oraz radę powiatu. Jak mawiał Jerzy Stępień, „Polska jest powiatowa”. Jeden z samorządowców wyjaśnił mi to w następujący sposób. Tam, gdzie jedna gmina nie da rady, musi wkroczyć powiat. Widać to dobrze w mniejszych gminach, w których nie ma szkoły. Dzieci z całego regionu (powiatu) jeżdżą do jednej placówki. Przed reformą edukacji dobrym przykładem działania powiatu były „gimbusy” dowożące dzieci do gimnazjów.
Powiaty dbają także rozwój turystki, promocję regionu czy walkę z bezrobociem. Na co dzień z tym szczeblem samorządu spotykamy się idąc do ośrodka zdrowia, korzystając z urzędu pracy czy ośrodka pomocy społecznej.
Na szczycie piramidy samorządowej znajduje się województwo z marszałkiem i sejmikiem. Do głównych zadań tego szczebla należy dbanie o szkolnictwo wyższe, ochronę zdrowia, a także obronność. Na szczeblu wojewódzkim wspomaga się też pracowników w przypadku niewypłacalności firmy. Z władzą województwa spotykamy się np. w szpitalach wojewódzkich czy jadąc drogą wojewódzką.
Jak wybieramy samorządowców?
W Polsce, od 2018 roku, wybory samorządowe odbywają się co pięć lat. Głosujemy na swoich przedstawicieli rad gmin, rad powiatów i sejmików województwa. Poza tym wybieramy również wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. W tym przypadku kandydat musi mieć ponad 50 proc. głosów, więc jeśli nie dojdzie do rozstrzygnięcia, zarządzania jest druga tura. Poza tym w innym terminie odbywają się jeszcze wybory do rad dzielnic i osiedli. Wyjątkiem jest Warszawa, gdzie członków rady dzielnicy wybiera się podczas wyborów do Rady Warszawy i na prezydenta miasta.