W ramach reformy państwa, 150 lat temu powstał powiat limanowski
Cesarz Franciszek Józef, po przegranych wojnach poszedł na ustępstwa wobec Polaków. Pewne instytucje i organizacje, które powstały w czasach austriackich, działają jeszcze do dziś.
W 2017 r. przypada symboliczna 150. rocznica uzyskania autonomii przez Galicję w ramach Monarchii Austro-Węgierskiej, związana ze słynnym rozporządzeniem cesarza Franciszka Józefa I. Był to jednak tylko jeden z wielu aktów prawnych wydanych w latach 1860 - 1873, który przebudowywał ustrój całego państwa w tym samorządu.
W dzisiejszym wydaniu „Tygodnika Ziemia Limanowska” prezentujemy w zarysie powstanie i dzieje powiatu limanowskiego do wybuchu I wojny światowej.
Powstanie powiatu
Obecna struktura i status powiatu limanowskiego zostały określone w ramach reformy administracyjnej państwa z 1999 r.
Powiat limanowski z siedzibą w Limanowej zajmuje powierzchnię 951,96 km2, zamieszkuje go około 130 tys. osób (2016 r.). W jego skład wchodzą dwa miasta - Limanowa i Mszana Dolna oraz dziesięć gmin wiejskich Limanowa, Laskowa, Słopnice, Tymbark, Jodłownik, Kamienica, Dobra, Mszana Dolna, Niedźwiedź i Łukowica.
Duża część dziedzictwa powiatu pochodzi jednak z czasów galicyjskich; wymieńmy choćby tradycje obrębów ewidencyjnych - włącznie z gminą katastralną, a także znaczna część szkół podstawowych, ochotniczych straży pożarnych, Galicyjska Kolej Transwersalna czy obecna droga krajowa nr 28 (dawna droga „cesarska” ukończona w 1851 r.).
Po klęsce Austrii w wojnie z Francją i Piemontem w 1859 r. a następnie z Prusami w 1866 r. wzmocniły się naciski na rząd wiedeński w kwestii polsko - austriackiej ugody. Dążono do uzyskania autonomii politycznej i kulturalnej, a także wprowadzenia języka polskiego do administracji.
W latach 1865 - 1867 przeprowadzono w Galicji reformę samorządową, która znosiła podział na sześć cyrkułów i reorganizowała sieć 74 ustanowionych w 1854 r. powiatów sądowych - w tym limanowskiego.
Jeszcze pod koniec XIX wieku powiat limanowski zajmował nieco mniejszą niż obecnie powierzchnię (944,35 km2) i był podzielony na 90 gmin politycznych i 92 gminy katastralne, ponieważ według ówczesnego prawa samorządowego niemal każda miejscowość stanowiła osobny obręb ewidencyjny.
Cechą charakterystyczną tamtego podziału było wydzielenie tzw. obszarów większej własności (niem. Gutsgebeite). W 1895 r. powiat zamieszkiwało około 73 tys. osób, czyli około 3/5 obecnej populacji.
Zgodnie z ustawą z 3 lipca 1896 r. na terenie powiatu limanowskiego znajdowały się dwa tzw. miasteczka: Limanowa i Tymbark (Tymbark utracił prawa miejskie w 1931 r. Przypomnijmy, że Mszana Dolna odzyskała prawa miejskie dopiero w 1952 r.).
Powiat limanowski był jednym z najuboższych powiatów w Galicji Zachodniej
Urzędy miejskie Limanowej i Tymbarku zapewniały etat burmistrzowi z zastępcą, sekretarzowi, lekarzowi, policjantom i stróżom nocnym. Główne organy powiatowe, których idea przetrwała do dziś to starostwo powiatowe (organ centralny) oraz rada powiatowa, której część członków pochodziła z wyboru powszechnego. C.K. Starostwo w Limanowej posiadało następujące agendy: dwa sądy powiatowe w Limanowej i w Mszanie Dolnej, oddział budowniczy, oddział podatkowy i dwa urzędy podatkowe.
Rada powiatowa i sądy
Tymczasem rada powiatowa - jak czytamy w Schematyzmie Galicyjskim - składała się z 26 członków i była zasilana członkami czterech grup społecznych: z grup większych posiadłości, z grupy gmin miejskich, z grupy większej posiadłości oraz z grupy gmin wiejskich. Odpowiednikiem zarządu powiatu był wydział powiatowy, którego wieloletnim prezesem był Tadeusz Romer z Jodłownika. Dodajmy, że powiat limanowski wraz z nowotarskim stanowił wspólny okręg wyborczy do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie.
Od 1883 r. w obrębie powiatu limanowskiego funkcjonowały dwa sądy, a zasięg tzw. sądów powiatowych stanowił najważniejszą jednostkę pomocniczą samorządu.
W wydaniu „Gazety Lwowskiej” z 11 kwietnia 1883 r. czytamy, że „wchodzi w życie rozporządzenie C.K. ministerstwa sprawiedliwości z dnia 23 marca 1883 r. nr 4559 względem ustanowienia sądu powiatowego w Mszanie Dolnej w Galicji”.
Sądy powiatowe w Limanowej i Mszanie Dolnej podlegały C.K. sądowi obwodowemu w Nowym Sączu, a ich wybitniejsi pracownicy zasilali także etat osobowy sądu okręgowego w Krakowie i C.K. prokuratorii państwa.
Sądy powiatowe w Limanowej i Mszanie Dolnej utrzymywały stały etat dla sędziów, adiunktów, kancelistów i woźnych. Do sądów przydzieleni byli notariusze i publiczni adwokaci, a działalność majątkowa była rozliczana w miejscowych urzędach podatkowych.
Bieda galicyjska
Powiat limanowski był jednym z najuboższych w Galicji Zachodniej (obejmującej mniej więcej terytorium obecnego woj. małopolskiego i podkarpackiego).
Ludność utrzymywała się z uprawy żyta, rzepaku i hodowli, nie licząc Limanowej i Mszany Dolnej - utrzymywał się bardzo niski współczynnik zatrudnienia przemysłowego i rozdrobnienie gospodarstw rolnych związane z tak zwaną „biedą galicyjską”, przez którą nazwę prowincji przekręcano na „Golicja i Głodomoria”. Wszystko to skutkowało znacznym odpływem siły ludzkiej i emigracją do Stanów Zjednoczonych, Brazylii czy Argentyny.
Dopiero po I wojnie światowej nastąpiło w regionie pewne ożywienie gospodarcze: za wsparciem związanego mocno z Limanową ówczesnego wiceministra spraw wewnętrznych Józefa Becka (wcześniej sekretarza powiatowego w Limanowej) organizowano wzorcowe hodowle bydła. Inż. Józef Marek promował nowoczesne sadownictwo, choć dodajmy, że jeszcze podczas I wojny światowej szkółki sadownicze w powiecie wyprodukowały ponad 70 tys. drzewek owocowych. Od lat 20. XX w. popularność zdobywał spółdzielczy ruch kasowy.
Industrializacja
W Sowlinach pod Limanową w latach 1907 - 1909 wybudowano Rafinerię ropy naftowej. Zrobiła to francuska spółka, która w 1909 r. uruchomiła produkcję. Limanowa należała wówczas do krakowskiego starostwa górniczego, grupującego w kartel m.in. kopalnie soli.
Pod koniec XIX w. w Mszanie Dolnej z kolei powstały fabryka mebli giętkich, fabryka konserw rybnych i tartaki. W tym czasie działały w Limanowej browar Marsów, cegielnia i tartak.
W latach 1884-1885 uruchomiono 577 km linii kolejowej w tym całość trakcji na terenie powiatu limanowskiego (77 km) oraz dworce kolejowe w Mszanie Dolnej, Kasinie Wielkiej, Dobrej, Tymbarku, Limanowej, Pisarzowej i Męcinie.
Napływ ludności wiązał się ze szczególnym ruchem ludności żydowskiej. Dla przykładu, w 1895 r. w Limanowej mieszkało około 1,6 tys. osób, z czego 1/3 była wyznania mojżeszowego, natomiast w Mszanie Dolnej w 1921 r. na 3 tys. mieszkańców, ponad 400 stanowili Żydzi. W drugiej połowie XIX w. nastąpił w całej Galicji znaczący rozwój szkolnictwa publicznego związany z osobą prof. Józefa Dietla.
Na podstawie ustawy z 23 czerwca 1873 r. zorganizowano sieć rad szkolnych okręgowych i uporządkowano status szkół.
Za tydzień w następnej części artykułu przedstawimy kilka błyskotliwych karier i życiorysów, które wpłynęły na rozwój powiatu przed 1918 r.