Fot. M. Szumański, NAC Grób polskich żołnierzy poległych pod Narwikiem
9 kwietnia 1940 r. 80. lat temu rozpoczęła się bitwa o Narwik. Kampania norweska dla polskich żołnierzy z Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich miała wyjątkowe znaczenie
Pierwsze po klęsce wrześniowej poważne starcie regularnych wojsk polskich z siłami niemieckimi, u boku jeszcze niepokonanych aliantów, budowało nadzieję, że wojna weszła w korzystniejszą dla Polaków fazę. Walki w Norwegii miały być etapem w drodze powrotnej do Polski, jak to zapisał Ksawery Pruszyński w tytule swojej najbardziej popularnej, wydanej w 1941 r. powieści „Droga wiodła przez Narwik”.
Sytuacja strategiczna
Walki w Norwegii wiosną 1940 r. były uwerturą dla dalszego triumfalnego pochodu Hitlera przez Europę, którego zwieńczeniem stała się później niemiecka defilada zwycięstwa na paryskich Polach Elizejskich w czerwcu 1940 r. Póki co „dziwna wojna” trwała w najlepsze. Po klęsce Polski naprzeciwko Hitlera stały wciąż dwie największe potęgi kolonialne świata, Francja i Wielka Brytania.
Norwegia od początku konfliktu pragnęła zachować neutralność. Jednak strategiczna rola norweskich portów, szczególnie Narwiku, przez które Niemcy zaopatrywały się w szwedzką rudę żelaza, uniemożliwiała spokojne trwanie w czasie historycznego sztormu. Obie strony dostrzegały wagę norweskich portów. Początkowo Anglicy chcący zorganizować pomoc dla walczących z Sowietami Finów planowali przeprowadzić desant w północnej Norwegii. Po zawieszenie broni przez Finów w marcu 1940 r. zamierzano wykorzystać przygotowane do akcji siły do obsadzenia głównych portów norweskich, a następnie zaminowania norweskich wód terytorialnych. Hitler chcący uprzedzić działania aliantów również podjął decyzje o przygotowaniu akcji na północy, określając ją kryptonimem Weserübung (Ćwiczenia na Wezerze). Zamiarem Führera było już nie tylko zabezpieczenie strategicznych portów, ale przejęcie kontroli nad całym krajem. Rozpoczął się wyścig z czasem.
Licząca prawie 5 tysięcy żołnierzy Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich została sformowana zimą 1940
9 kwietnia siły niemieckiego XXI Korpusu dowodzonego przez gen. Falkenhorsta rozpoczęły inwazję na Norwegię. Do 10 kwietnia obsadzono ważniejsze porty (m.in. Narwik, Trondheim) oraz stolicę państwa Oslo. Jednocześnie swoją akcję polityczną rozpoczął Vidkun Quisling, który ogłosił się premierem nowego rządu. Nie spotkało się to z poparciem Norwegów, jednak siły norweskie były zbyt szczupłe, aby stawić skuteczny opór.
Wojska alianckie podjęły próbę wsparcia walczących sił norweskich. Nikłe sukcesy na południu kraju skłoniły Brytyjczyków do skoncentrowania wysiłku na strategicznej północy. Już 14 kwietnia w rejonie Narwiku pojawiły się pierwsze siły brytyjskie, w kolejnych turach wzmacniano siły. Do 25 kwietnia Anglicy obsadzili przyczółki wokół portu, dwa dni później do walki włączyły się siły francuskie. Następnie w maju przybyli Polacy, a także siły Legii Cudzoziemskiej, składającej się przeważnie z Włochów i… Polaków. Ostatecznie walczący w Norwegii Korpus Ekspedycyjny liczył ok. 24 tysięcy żołnierzy. Składał się on z jednostek brytyjskich, francuskich, a także dowodzonej przez gen. Zygmunta Szyszko-Bohusza Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich.
Podhalańczycy
Licząca prawie 5 tysięcy żołnierzy Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich została sformowana zimą 1940 r. Była jedną z części liczącego wówczas 85 tysięcy żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego we Francji. Została wydzielona w celu włączenia jej do korpusu mającego nieść pomoc walczącej z Sowietami Finlandii. Jej skład osobowy był niezwykle zróżnicowany. Ponad połowę stanowili przedwojenni polscy emigranci zarobkowi do Francji, wśród nich siły podhalańczyków zasilali republikańscy weterani wojny domowej w Hiszpanii, a także szereg dawnych żołnierzy września, którym udało się przedrzeć do Francji. W szeregach Brygady walczył szereg młodych intelektualistów i ludzi pióra, którzy po klęsce wrześniowej uznali, że nadszedł czas walki w pierwszym szeregu. Wśród prostych żołnierzy, często robotników, walczyli ramię w ramię pisarze, dawni dyplomaci i ziemianie. W brygadzie służyli m.in. Ksawery Pruszyński i jego brat Mieczysław, Adolf Bocheński, czy Jan Meysztowicz. To specyficzne oblicze Brygady najlepiej sportretował Ksawery Pruszyński we wspomnianej powieści. Próbował pokazać, że w tej wspólnej walce, kiedy obok siebie walczy robotnik i arystokrata, rewolucjonista i dawny konserwatysta, wykuwa się szansa nie tylko na niepodległość, ale też na nową, bardziej sprawiedliwą Polskę.
W nocy z 23 na 24 kwietnia 1940 r. trzy statki, „Colombie”, „Chenonceau” i „Mexique”, opuściły port w Breście z żołnierzami polskiej Brygady na pokładzie. Dowódca II batalionu Władysław Dec wspominał: 24 kwietnia o godzinie 0.05 przy dźwiękach „Marsylianki” i „Mazurka Dąbrowskiego”, na sygnał „w morze” statki konwoju w szyku torowym wyszły z portu, pchając się przez ciasną zatokę ku pełnemu morzu. „Nareszcie!” - wyrwało się z piersi niejednemu z uczestników tajemnej eskapady. - Z Norwegii do Polski to zwykły przeskok przez Bałtyk oświadczył autorytarnie któryś z młodych i zapalonych podchorążych. 8 maja Podhalańczycy dotarli do miejsca przeznaczenia do portu w Harstad.
Zanim Brygada weszła do akcji, na kontynencie wydarzenia nabrały ponownie tempa. 10 maja wojska niemieckie ruszyły na Belgię, Holandię i Francję. „Dziwna wojna” dotarła do swojego kresu.
Ostatecznie w nocy z 27 na 28 maja rozpoczął się zmasowany atak sił alianckich na port w Narwiku. Przez kolejne godziny walka była niezwykle zażarta. Niemcy szybko przechodzili do kontrataków. Walkę szczególnie utrudniała przewaga niemiecka w powietrzu. Mieczysław Pruszyński pisał: Brytyjskie samoloty myśliwskie mające chronić natarcie na Narwik zostały unieruchomione mgłą na sąsiednim lotnisku. Samoloty Luftwaffe bombardowały więc bezkarnie nacierające na Narwik przez zatokę oddziały norweskie i Legii Cudzoziemskiej.
Ostatecznie po dwóch godzinach walki oddziały Legii Cudzoziemskiej wkroczyły do Narwiku, jednak Niemcy wciąż bronili się w poszczególnych punktach oporu. W tej walce szczególnie zacięta była konfrontacja polsko-niemiecka. Dec pisał: „Skoczyli Polacy Niemcom do gardeł, mimo iż nie mieli przewagi liczebnej, ani przewagi technicznej. Przeciwnie, przewaga, ta, głównie w broni maszynowej i moździerzach, była po stronie niemieckiej (…). Zwarł się wtedy człowiek z człowiekiem. Szczepiły się odwaga z odwagą, zawziętość z zawziętością. Niemcy ulegli, bo Podhalanie mieli o jeden atut więcej. Na szalę bitewną rzucili swoją żądzę odwetu i pomsty.”
Zdobycie Narwiku było wielkim alianckim sukcesem, szczególnie ważnym dla Polaków, którzy w końcu mogli odczuć satysfakcję z pokonania żołnierzy niemieckich. Jednak zwycięstwo nie mogło zmienić losów katastrofy przetaczającej się w tym czasie przez Francję.
Droga nie wiodła do Polski
W związku z sytuacją we Francji decyzja o wycofaniu sił aliantów z Norwegii zapadły jeszcze przez głównym natarciem i zdobyciem portu. Zanim ruszył główny atak, 26 maja rozpoczęto ewakuację sił brytyjskich z Dunkierki. 3 czerwca rozpoczęto proces ewakuacji wojsk z Norwegii. Symbolicznie zniszczono urządzenia portowe, opóźniając jedynie ponowne pełne wykorzystanie portu przez niemiecką machinę wojenną. Do opuszczonego miasta wkroczyli Niemcy obwieszczając światu jego odbicie.
Podhalańczycy jednak już nie mieli dokąd wrócić. Po dopłynięciu do portu w Breście dotarła do niech informacja o kapitulacji Paryża. Polacy z Brygady walczyli jeszcze przeciwko Niemcom w Bretanii, jednak duch walki osłabiany był przez defetyzm Francuzów. Mieczysław Pruszyński opisywał spotkanie z francuskimi wieśniakami, którzy błagalnie prosili: „tylko nie strzelajcie do Niemców. Już wojna skończona. (…). Wracajcie do Polski!” W obliczu tej sytuacji generał Szyszko-Bohusz podjął decyzję o rozformowaniu Brygady, a chcącym dalej walczyć z Niemcami zalecił marsz w kierunku Atlantyku, gdzie miały oczekiwać angielskie okręty. Nadzieje na szybką ewakuację jednak się nie spełniły.
Podhalańczycy, jak większość znacznych sił polskich we Francji, poszli w rozsypkę. Niektórym udało się przedostać do Anglii, część próbowała z różnym skutkiem przedostać się przez Hiszpanię do stacjonującej w Libii Brygady Karpackiej, wielu z emigrantów wtopiło się w społeczeństwo francuskie, często wspomagając miejscowy ruchu oporu. Szybki powrót do Polski okazał się niemożliwy, a przebieg i koniec wojny miał nieść ze sobą jeszcze większe rozczarowania.
Cykl powstaje we współpracy z krakowskim oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej. Autorzy są historykami, pracownikami IPN.