Profesor Jan Miodek: Kantor
List Pani K.T. z Lubaczowa zaczyna się od przytoczenia słów piosenki ludowej śpiewanej przez Mamę Czytelniczki: „Pod jaworem, pod kantorem kalinejka pękała, a na tej ci kalinejce kukułecka kukała. Opowiedz mi, kukułecko, gdzie mój Jasio nocuje: cy we dworze, cy w kantorze, cy pojechoł z pannami?”. „Nurtuje mnie wyraz kantor – pisze Pani K.T. Wiem, że pochodzi od łacińskiego rzeczownika cantor – „śpiewak”. Ale w jakim znaczeniu użyty został w tej piosence?”.
Na pewno nie chodzi tutaj o kantora „śpiewaka”, w tej formie i w tym znaczeniu przejętego z łaciny, ale o kantor, który tak jak kontuar pochodzi od francuskiego wyrazu comptoir, a znaczy dziś tyle co „punkt wymienny walut”, ale kiedyś funkcjonował też jako „biuro fabryki, przedsiębiorstwa, zakładu; kancelaria kupca i jego pomocników”, „długi stół w sklepie, za którym stoją sprzedawcy, lada”. Owa kalinejka (zdrobnienie od kaliny) z piosenki stała więc gdzieś pod kantorem – jakimś ówczesnym sklepikiem, domkiem handlowym, może i karczmą. Ale najważniejszy był tu rym do pod jaworem.
Zdrobnienie kantorek – dopowiedzmy - oznaczało „typ biurka, stolik lub komodę na wysokich nóżkach z pulpitem”, „wysoki stolik z pulpitem, przeznaczony do pisania na stojąco, używany w sklepach i kantorach handlowych w XIX wieku” (któż z nas nie ma w tym momencie skojarzeń ze scenerią sklepu Stanisława Wokulskiego w „Lalce” Bolesława Prusa?!).
A że typową cechą poezji ludowej jest jej wariantywność, nie zdziwiłem się, gdy znalazłem taką oto wersję piosenki przywołanej przez Czytelniczkę z Lubaczowa: „A tam w lesie przy gościńcu kalinejka stojała, a na tej to kalinejce kukawejka kukała. Oj kukała, oj kukała, ona kuje i kuje, powiedzże mi, kukawejko, gdzie mój Jasio nocuje”. Mamy w niej nie tylko kalinejkę, ale i kukawejkę – zdrobnienie od kukawki, która była synonimem kukułki (w szkole podstawowej w Tarnowskich Górach miałem kolegę Janka Kukowkę!). Kukułka, kukawka to formy onomatopeiczne (dźwiękonaśladowcze), oparte na słoworodzie naturalnym, jak się mówi w lingwistyce, w tym wypadku – nawiązujące do charakterystycznego głosu tego ptaka (por. odpowiedniki kukułki w innych językach: niem. Kuckuck, franc. coucou, ang. cuckoo).
W tejże wersji piosenki kalinejka stojała – tak jak Marysia stojała w jednej z piosenek „Mazowsza”. Bo też czasownik stać miał pierwotną postać stojać (por. do dziś np. w języku rosyjskim on stojał, oni stojali), która na skutek ściągnięcia grupy głoskowej „-oja-” w „a” przekształciła się w polszczyźnie w formę stać (stał, stała, stali). Poza piosenkami ludowymi to prymarne „-oja-” mamy w stojaku, w imiesłowie stojący i w nazwiskach typu Stojan, Stojanowski, Stojaczyk, Stojczyk, Stojek, Stojka, Stojko, Stojsza, Stojda, Stojuch, Stojanow.
Jan Miodek